مقالات

بخشی از…

  گنبد و عناصر طاقی ایرانی

عناصر تزیینی طاقی

قدمت عناصر تزیینی طاقی معماری از دوره شکوفایی سلجوقی شروع و در دوره تیموری متحول شده و در دوره صفویه به تکامل و در دوره قاجاریه به اوج خلاقیت از هنرهای تزیینی طاقی رسیده است.

۱ـاز عنصر رسمی بندی به ذکر آن ها میپردازیم.بیشتر برای پوشش غرفه ها ایوان ها وصفه ها در اشکال مختلف استفاده میشده و میشود و اکنون نیز از این عنصر طاقی برای دهانه ی میانی استفاده میگردد.

از عنصر کاربندی برای عنصر های طاقی چون غرفه ایوان و صفه به صورت نیم زمینه جمع ویا کشیده استفاده میشود.ضمنا از کاربندی برای ضمینه های مربع و مربع مستطیل و چند وجهی و… در فرم های گونانون بهره میبرده اند واکنون نیز به کار گرفته میشود.این عنصر تزیینی طاقی شیوه های خاص اجرایی دارد.

۲ـطاسه سازی یا کاسه سازی  در طاسه های زوج و فرد برای زمینه های مربع مربع مستطیل  وچند وجهی و… در اشکال گونانون همراه با آویزهای متغیرمورد استفاده بوده و میباشد.

۳ـاز عنصر تزیینی مقرنس از تخته بندی های ساده تا پیچیده در غرفه ها و ایوان وصفه ها وهمچنین در سه کنج سازی زیر گنبد خانه برای اجرای آهیانه و متن آنها و… استفاده شده و میشود.

۴ـ عنصر تزیینی قطار نیز نوعی دیگر از پوشش های گوناگون و بسیار زیبا میباشد.این عنصر سبب تکامل مقرس بندی شده و عموما در عناصر مختلف آثار ایران خصوصا درسر ستون سرستون ها در راف سازی های منازل مسکونی سنتی در گلویی سازی آنها و حتی در«رخ بام ها»مورد استفاده بوده است.امروزه نیز از نوعی آجر تراش ۳سانتی فرم گرفته در ختم بنا در مایه قطار بهره میبرند.در ادامه به ذکر خلاصه ای از اجرای برخی از آن ها میپردازیم.

رسمی بندی

رسمی بندی نوعی طاق پوش تزیینی میباشد که بیشتر به تکامل کاذب در زیر پوشش اصلی برای غرفه،ایوان و صفه و یا قسمت های میانی چون چهار طاقی و زیر گنبد خانه های کوچیک و بزرگ،به کار میرود.همچنین در مواردی رسمی بندی خود دارای باربری است؛یعنی کاذب نمیباشد که در این صورت اجرا توأما تزیینی باربر است .در تصاویر بعدی نمونه هایی از رسمی بندی را بسته بندی کرده و سپس به شیوه اجرای رسمی بندی ،که از دو شیوه پیروی میکند،میپردازیم.

ساخت رسمی باربر و تزیینی

در این روش رسمی زیرین،که نما میباشد،کاملا تزیینی است و قسمت پشت کار از سفت کاری تشکیل میشود.این دو قسمت با پیوند و اتصالات کامل با یکدیگر ساخته شده و میشود.در این اجرا در قسمت پشت ،از«آجر کاری گری»و در ناحیه نمای زیرین از «آجر کاری خندان»و تراش که در بسیاری موارد از تیشه داری و یا تهیه نوع مرغوب آجر حاصل میشود،استفتده میگردد.

اصولا رسمی بندی در ارتفاع و دست بالای محل ، به کار میرود.از این رو قسمت های زیرین ازاره سازی ،سرپایه سازی،طاق نما سازی،کتیبه سازی و غیره از به کار گیری انواع نقوش گلچین آجر و یا سایر هنر ها چون کاشی سازی و غیره استفاده میشود که هر یک دارای بحث اجرایی خود را دارد.چنانچه نماسازی نقوش آجری باشد با مهارت فوق العاده زیاد و حسن توجه و سلیقه ی سازنده بنا به طرح رسمی مورد نظر،از صفحه تخمیر بر سطح زمین روی قالب چوبی مقاوم از عناصر رسمی خط شده و تهیه میشود و تحت عنوان «شاه قالب»ابتدا قالب بزرگ دهانه و سپس خورشیدی(شمسه)و به همین ترتیب سایر قالب های اصلی و فرعی در فضا به طورمقاوم و کلاف بندی اصولی با یکدیگر واداشته میشود و پس از آن مبادرت به بنایی عناصر اصلی از طرفه نما اقدام میشود و از ناحیه پشت کاربا سفت کاری تواما به دین ترتیب اجرا میشود.

باریکه بندی و سفت کاری

در مواردی هم زمان با ساختن سفت کاری و اسکلت محل مورد نظر ،باریکه های باربر پیرو اصول و قاعده رسمی مورد نظر با استفاده از شاه قالب بندی برای آن تواما رج به رج با سفت کاری بنایی میشود.

پس از ختم سفت کاری بین باریکه های به وجود آمده با رعایت دورعدسی تیغه میگردد.این تیغه ها در تکیه گاه سازی پخ و یا پس نشین سازی که در باریکه ها رعایت شده ،نشست کرده و سبب انتقال بار خود و بار های وارده از پشت کار بر باریکه ها میشوند.در مواردی ۲ تا ۳ رج تکرار تیغه با رعایت پیوند روی یکدیگر«پالونه سازی»باربری بسیاری را برای رسمی بندی به وجود میاورد.

دراین روش با استفاده از شاه قالب های «واداشته»شده ابتدا فیل گوش ها و هم زمان با رعایت پیوند و اتصالات ،سوسن و نیم سوسن و با بالا آمدن کار،عناصر پا باریک با سفت کاری بنایی میشود،به همین شکل ترنج ها و … و شمسه (خورشیدی) و بستن تیزه پایان کار رسمی بندی خواهد بود.

رسمی سرسفت و شاقولی

رسمی بندی در انواع بسیار متنوع و با ضوابط و اصول از قاعده به شکل های مختلف به نام های رسمی هشت،ده،دوازده،چهارده و … برای زمینه های مربع،مربع مستطیل و … همچنین رسمی در زمینه معلوم و اصطلاحا طولانی و مواردی دیگر قابل طرح میباشد.

توجه:نظر به اینکه در این فصل نیز چون سایر فصول ، شیوه های ساخت و موارد اجرایی عناصر تزیینی طاقی مورد نظر میباشد،به این دلیل فقط به شیوه ترسیم پاره ای از موارد مذکور عمل کرده و بیشتر به روش ساخت آنها توجه میشود.

رسمی بندی و قاب بندی کاذب پروفایل

۱ـبرای دهانه های محدود همچون غرفه-محراب و … از روش قاب بندی پیش ساخته از پروفیل همچون نبشی و … استفاده میشود. در این حالت ابتدا رسمی مورد نظر بر صفحه تخمیر گچی روی زمین ترسیم میگردد.

۲ـدور شاه قالب نیز روی صفحه تخمیر ترسیم شده است،سپس از روی دور قوس خط شده،شاه قالب با چکش کاری از پروفیل نبشی خم و خمشی آن از روی خط قوس شاه قالب روی زمین کنترل شده و ساخته میشود.

۳ـبنا به خط قوس شاه قالب که از پروفیل تهیه شده است ،سایر قطعات عناصر رسمی همچون پا باریک-ترنجی و…قطعه به قطعه از پروفیل مورد نظر آماده میشود و خمش آن نیز به وجود می آید.

۴ـبا استفاده از خط ترسیم رسمی مورد نظر بر سطح صفحه تخمیر و با شاقول اندازی و جوشکاری،قطعات آماده شده به یکدیگر متصل میشود و در نتیجه اسکلت رسمی از پروفیل به وجود می آید.

توجه:مرحله نهایی،پس از استقرار کلاف پیش ساخته پروفیل در محل مشخص ،و اجرای تغیه و یا … در بین قطعات پروفیل از عناصر اصلی بدست آمده ، زمینه تزیینات بعدی به وجود می آید.این تزیینات از مصالحی چون کاشی،کاشی و آجر،گچ،گچبری،آیینه کاری خواهد بود که دذ نتیجه رسمی بندی کاذب و مطلوب را به وجود می آورد.

نمونه تزیینی در رسمی بندی

در این نوع اجرای رسمی بندی که میتواند به شکل گری سازی برای نما ،همچون گچ کاری پرداختی ساده،نقاشی روی گچ،گچ بری،آیینه کاری با نقوش انواع گره و شاه گره،تلفیق گچ بری و آیینه کاری،کاشی کاریه معرق از نقوش انواع اسلیمی ،ختاتی،گا و برگ و انواع خط باشند.همچنین نصب کاشی هفت رنگی بر سطح زیر کار و یا اجرای آجر کاری با به کار گیری انواع نقوش گلچین آجری از پیوند آجر با آجر ویا آجر با کاشی و حجم دادن گود و برجسته در رسمی،صورت گیرد میتوان زیباترین پدیده هنری را برای رسمی بندی به وجود آورد.

توجه:مبانی ذکر شده برای نمود تزیینی سایر پدیده های هنری طاقی چون،کاربندی،یزدی بندی،طاسه سازی،گونه بندی،مقرنس سازی،قطار بندی و… اجرا میشود.

نکته:امروزه از روش رسمی بندی سبک برای اماکن مذهبی که با سازه های بتونی و فازی ساخته میشود،استفاده فراوانی میبرند که در مبحث  کار بندی به آن پرداخته میشود.در تصاویر بعد نمونه های دیگری از رسمی بندی همراه با نام آلات و عناصر رسمی بررسی میگردد.

رسمی بندی و عناصر پیش ساخته

در مواردی که ابتدا پوشش اصلی همچون غرفه،محراب،ایوان و گنبدخانه انجام شده باشد،مبادرت به رسمی بندی به شکل کاذب در زیر آن میشود.در این روش برای هر یک از عناصر و آلات رسمی«قالب نری»پیرو اصول طرح و ترسیم بر سطح زمین گرفته میشود و سپس بنا به نوع مصالح مورد نظر تخمیر مادگ تهیه  و در محل وا داشته میشود.که به شرح زیر است:

رسمی بندی و نقاشی

چنانچه عناصر رسمی از نوع گچی  و یا نقاشی بر سطح آن مورد نظر باشد:

۱ـابتدا سطح تخمیر نری با روغن برزک و یا لیف در دو دست آغشته میشود.این عمل سبب رها سازی سریح صفحه«تخمیر مادگی»از قالب و تخمیر نری میشود.

۲ـشمشه بندی به ضخامت مشخص در اطراف قالب نری بسته مشود.

۳ـگچ تیزون و عسلی ساخته شده،درون شمشه ها ریخته شده و بلافاصله مسلح سازی صفحه تخمیر مادگی انجام میگردد.برای مسلح سازی آن در قدیم از طنلب ساسو و امروزه از میل گرد با «حلقه زنی»در آن،استفاده میشود.

نکته:روی گچ ریخته شده را،که در حال مقاوم شدن میباشد،سریعا با آجر چینی و یا… سنگین میکنند تا صفحه تخمیر مادگی دچار«کاسی»نامتعادل نشود.

۴ـدر زمان مشخص صفحه تخمیر های مادگی از قالب نری جدا شده و بنا به اصول رسمی بندی کاذب از پا کار و با استفاده از«خط پرگار»قطعه به قطعه تا خورشیدی نصب میشود و با تنگ زنی در زیر آن تا پایان کار نگهداری آنها انجام میشود.

پالونه سازی پشت رسمی بندی کاذب

یک یا دو سوراخ از عناصر رسمی باز گذارده میشود تا استاد ماهر و سبک وزن به پشت رسمی برود و سطح پشت کار را مرطوب سازد و با ملات گچ مرغوب تیزون و عسلی و آجر آبخوار به شکل غوطه چینی یک یا دو رج فرش افقی با رعایت پیوند به نام«پالونه سازی»انجام دهد.این عمل سبب یکپارچه شدن عناصر و قطعات رسمی شده و سوراخ نیز بسته میشوند.

پرداخت عناصر رسمی

چنانچه سطح رسمی نمود گچ تنها باشد،اجرای گچ پرداختی از آماده کشی و کشته کشی انجام میشود و سپس مبادرت به رنگ و روغن میگردد.

عمل گرده برای نقاشی

چنانچه عناصر رسمی برای نقاشی مورد نظر باشد،نقاشی از نقوش بر سطح کاغذ انجام شده با «گرده کردن»و زنده کردن حرکات نقش از رنگ های گوناگون زیبایی خاص به رسمی بندی داده میشود.

عناصر رسمی با کاشی و آجر

۱ـاگر نمای رسمی از کاشی و آجر باشد، قطعات کاشی و آجر تراشیده شده و بر سطح تخمیر نری چیده میشوند.

۲ـمراحل بعد همچون دوغاب ریزی و مسلح سازی تخمیر مادگی و… و واداشتن آنها پیرو موارد ذکر شده و مهار سازی قطعات ، تنگ زنی زیر آن ها و پالونه روی آن میباشد.

عناصر رسمی با کاشی معرق

۱ـچنانچه نمای رسمی از معرق باشد،پیرو نقش از طرح،قطعات و اصطلاحا آلت (قطعات خرد)کاشی تراشیده شده و به شکل دمر روی قالب مادگی چیده میشود.

۲ـدوغاب ریزی،مسلح سازی همزمان با دوغاب ریزی،سنگین کردن روی صفحه تخمیر مادگی(اگر دوغاب گچ باشد)،نصب عناصر و قطعات صفحه تخمیر های مادگی و سایر موارد ذکر شده قبل جزء به جزء اجرا شده تا به ختم کار برسیم.

نهنبن سازی خارجی پشت طاق

همان طور که بررسی شد،اجرای رسمی بندی به دو گونه باربر و کاذب در زیر پوشش طاق اصلی انجام میشود:

۱ـدر اجرای رسمی بندی کاذب،پوشش طاق اصلی عمومی از روش لاپوش باربر همراه با دور،قوس های تیز و مدور استفاده میشود. در این شرایط تخت کردن شانه های طاق اصلی در روش های خاص کنوسازی و یا در شرایط پرسازی سبک پشت طاق ،مرحله به مرحله تا عایق رطوبی،شیب بندی و آجر فرش سطح پشت طاق و سایر موارد اجرا میشود،که بحث آن پیش از این بررسی شد.

۲ـدر رسمی بندی باربر،عموما بارهای وارده از کل عناصر رسمی و همچنین بارهای پیش بینی نشده بر حجم آن وارد میگردد.این بارها توسط تیغه ها و یا پالونه هااز عناصر رسمی که باربری آن ها را قوسچه ها،قوس ها و دورهای رسمی،باربری داشته و به طور همگن به اسپرها،دیوارها،ستون ها،ستونچه ها،پایه ها و سایر موارد وارد میکند.  در نتیجه بار های وارده به ازاره ها در نهایت به پی ها وارد میشود.در این اجرا باریکه های طاقی با ابعادی قابل توجه،خصوصا ارتفاعی بلند ساخته میشود.پس از اجرای تیغه و پالونه در پست نشین و پخی های باریکه ها و پایان رسمی بندی باربر،در قدیم عمل غوره گل ریزی پشت طاق با استفاده از مخلوط «تفاله انگور»برای عایق سازی پشت طاق انجام میشده است.سپس مبادرت به فرش پشت طاق که بیشتر در دو لایه فرش به شکل پالونه و دقیقا در همان دور زیر پالونه ها بوده،اجرا میشده است.در این اجرا اطراف«باریکه های باربر طاقی رسمی بندی»نیز از فرش آجر سبز و زرد با نقش از ارتفاع آجر و یا از سطح آجر بنایی میشود.سپس با استفاده از بند کشی ملات ساروج برای کلیه بند ها از باریکه های برجسته و پالونه ها،پایان کار انجام میشود.این اجرا کلا«نهنبن سازی پشت طاق رسمی باربر»نامیده میشود.

توجه:از این اجرا برای سایر عناصر تزیینی طاقی باربر همچون کاربندیـطاسه سازی و… نیز بنا به شرح اجرایی به شرح اجرایی ذکر شده بهره برده میشود.

نکته:امروزه پس از پالونه سازی بین باریکه های طاقی با رعایت همسطح سازی بین باریکه ها و پالونه،که اجرای پالونه سازی در چندین رج انجام میشود،از اندود ماسه و سیمان و صیقلی سازی سطوح آن استفاده میشود و سپس مبادرت به اجرای عایق رطوبتی میکنند.در پایان کار نیز فرش طاق تزیینی باربر انجام میشود. اسکلت سازی فلزی برای رسمی بندی

امروزه ساخت گنبد برای پوشش خارجی و پوشش زیرین آن با رعایت فاصله و در مواردی کلاف بندی آن دو به یکدیگر و یا به شکل منفرد از کلاف کشی های مقاوم و سبک از عنواع پروفیل با اتصالات و جوشکاری اصولی اجرا میشود.بحث این گونه اسکلت سازی گنبد در فصل چهارم پی گیری میشود؛اما در این قسمت به شرح ساخت اسکلتبرای پوشش زیرین و عناصر طاقی تزیینی پرداخته شده است.این اسکات سازی برای دهانه های کم عرض،معمولی و طویل برای رسم بندی،کاربندی و طاسه سازی و…با اصولی که از جهت تجربی هم حاصل میگردد،ساخته میشود.شیوه های اجرایی برای عناصر طاقی یادشده نزدیک به یکدیگر میباشد که بحث ساخت اسکلت رسمی بندی بررسی میشود.

۱ـکلاف بندی فلزی بیشتر از تیرآهن باری استقرار باریکه های فلزی اسکلت رسمی توسط رینگ کشی،که در واقع تیر مرکبی از پروفیل تیر آهن میباشد،به شکل چند وجهی کلاف پا کار مطمئن و مقاومی،حاصل میشود.این کلاف رینگ در قسمت هایی با تیر های برابر سقف و یا پل ها،که «زمینه چهار»را تشکیل میشود.مماس شده و اتصالات مقاوم و اصولی بین رینگ و پل یا تیر های سقف پیوند و متصل میشود.

۲ـنسبت به طول دهانه رسمی مورد نظر بر سطح زمین که تخمیر گچی است ترسیم میگردد.

۳ـمنحنی باریکه ها بر سطح زمین نیز ترسیم شده و از پروفیل نیز ترسیم شده و از پروفیل مورد نظر برابر خط قوس باریکه  و سایر اجزاء رسمی،که شامل سوسنی،پاباریک،ترنجی،سمبوسه ها و…غیره اند،استفاده میشود به طوری که ابتده پروفیل خم شده و سپس با واداری عمودی،قطعات در راستای خط  ترسیم از سطح زمین و شاقول اندازی همچون شاه قالب ها،که مورد بحث و بررسی قرار گرفت،و اتصالات دقیق آن ها به یکدیگر و با انجام خال جوش اسکلت سبب کلاف از نمود حجم رسمی به وجود آورده میشود.

۴ـپس از کنترل کلاف،موقت خال جوش های محل اتصال اندک زمانی از یکدیگر باز شده و باریکه های فلزی برای اسکلت رسمی از ناحیه پا روی کلاف چند ضلعی و یا مدور رینک نشست کرده و از ناحیه سر با کنترل خط پرگار،قطعات باریکه سردرهم گذارده و با اتصالات کاملا اصولی و جوشکاری مطلوب پیوستگی بین تمامی عناصر و قطعات رسمی،که شامل عناصر یادشده میباشد،شکا میگیرد.

اتصالات میل گرد بین باریکه های فلزی

شبکه بندی از میل گرد در بین باریکه ها با جوشکاری انجام میشود و بدین شکل زیر سازی باری نصب رابیتس بندی به وجود می آید.

رابیتس بندی

قطعات رابیتس از حالت دور دار عناصر رسمی قبلا تهیه و آماده میشود.سپس قطعات توسط سیم آرماتور بندی به میل گرد های شبکه،گره مقاوم زده شده و بدین شکل زیر کار برای نصب قطعات صفحه تخمیر از مصالح مختلف به وجود می آید.

توجه:چنانچه رسمی بندی از نوع گچی و نقاشی روی آن باشد،ابتدا سطح رابیتس از ملات گچ مرغوب آستر کشی شده و سپس روی آن گچ پرداختی خواهد شد.مرحله بعدی پیرو طرح گچبری از نقوش مورد نظر و با نقاشی(رنگ آمیزی حرکات نقش)اجرا میشود.

نکته:چنانچه نماسازی از مصالح دیگری چون کاشی و یا…باشد،ابتدا آسترکشی سبب پرسازی چشمه های رابیتس میشود.سپس صفحات تخمیر که قبلا ساخته شده است،در جلوی رابیتس بندی واداشته شده و با دوغاب ریزی اتصال بین صفحه تخمیر ها با زیر کار«رابیتس»انجام میشود.

باریکه بندی فلزی و خرپای مرکب

۱ـدر مواردی که برای پوشش زیرین دهانه عریض باشد،از روش خرپا سازی«تیر مرکب»نیز استفاده میشود.در این روش ۲ عنصر پروفیل زیرین و بالایی ازتیر،توسط تیرک های عمودی و با فاصله های مشخص سبب اتصال و مقاوم سازی عناصر خرپا شده و تیر مرکب مدوری را در جهت دور مورد نظر برای عناصر رسمی،از فیل گوش،سوسنی،نیم سوسن،پا باریک لچکی،ترنجی و ترنجچه ها و در نتیجه سمبوسه ها و در ختم خورشیدی «شمشه»را در تیزه رسمی ،به وجود می آورد.

۲ـپس ازمراحل اتصال میل گرد به عناصر به وجود آمده از تیر مرکب گونه،اتصال رابیتس بندی به زیر کار انجام میشود و مراحل بعدی همچون آستر کشی،اجرای رویه،گچ بری،نقاشی و سایر موارد اجراهای موردنظر میباشد که بحث آن قبلا بیان شده.

کاربندی=رسمی بندی

به طور کلی رسمی بندی و کاربندی دارای اصولی مشترک میباشند.در رسمی بندی فضاهایی که از استقرار بین کمان های قوسی (که در نتیجه استقرار لنگه قالب ها به وجود می آید)پیروی میکند؛سطوحی منحنی اما با حجم،به نام های زیر هفتی،سوسن،نیم سوسن،گوش فیل،پا باریک،ترنجی،شمشه و نیم شمشه پایدار میشود.کمان قوس های بزرگ از فضاهای ذکر شده رسمی بندی که دارای گستردگی میباشد؛در کاربندی قطعات به نوع کاربری،خرده شده و سطح فضاهایی را به وجود می آورد که اصطلاحا سینه باز،پاباریک،شاپرک«پرک،سنبوسه،عرق چین و سروی»خوانده میشوند؛که در واقع تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند.در مجموع در رسمی بندی (عنصر فیل گوش و در کاربندی آلت سینه باز«سینه فخری»)حاکم است.

توجه:به طور کلی در رسمی بندی و به خصوص کاربندی،از سر در هم گذاردن لنگه قالب ها در یک نقطه و یا نقاط مختلف و به کار گیری پوشش های اصلی و کاذب پوشش های باربر و با ایستایی کامل و یا تزیینی جالب به وجود می آید.در روش های متکامل کاربندی و تقسیم کاربندی به قطعات خورد و یکنواخت به نام«قطار کاربندی»نیز تبدیل شده که از این نمومه آثاری بی مانند،در معماری آثار طاقی تزیینی ایران وجود دارد،که در زمره آثار جاودانه هنر معماری جهان به شمار میرود.

تاریخ پیدایش کاربندی

زمان پیدایش کاربندی را قرن سوم هجری میدانند،و نوع ابتدایی آن در گوشه سازی های طاق مسجد جامع شیراز موجود است.این عنصر طاقی در قرن چهارم هجری رواج گرفته و در بسایری از آثار ایران همچون جامع نایین،اردستان و مسجد جامع اصفهان در شکل های متفاوت و مطلوب به کار رفته است.

در قرن هفتم هجری این پدیده زیبا با پوشش های طاقی به تکامل نسبی رسیده است؛به طوری که این فن از نواحی جنوبی و مرکزی ایران به وسیله معماران بزرگ و چیره دست ایرانی به نام های قوام الدین و غیاث الدین دو برادر شیرازی که آثاری چون مسجد جامع گوهرشاد مشهد و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف -که در واقع از شاهکارهای معماری دوره تیموری میباشند ـو در آثار آن روزه ایران در آن مناطق به کار میرود.

اجرای این عناصر فوق العاده زیبای طاقی همواره مورد توجه معماران بزرگ دنیا بوده است.به طور خلاصه این پدیده ی نو در طاق های ایرانی همزمان و یا اندکی دورتر در قرن دهم میلادی در مسجد جامع کوردوبا- که به «مسجد قرطبه» مشهور است –در«اندلس»اسپانیا در پوشش های طاقی به نام «طاق بندی»مورد استفاده واقع شده است؛که دقیقا عناصر کاربندی ایران در آن مشهود است.به طور کلی کاربندی ایران نه در آن دیار،بلکه در سایر کشورهای اسلامی وغیراسلامی،اثر مستقیم یا غیر مستقیم داشته است.

زیباترین انواع کاربندی را میتوان در اکثر شهرهای که دارای آثار با ارزش معماری میباشند،به خصوص در کاشان و کرمان از دوره قاجاریه،بررسی و ملاحظه نمود.

انواع کاربندی

به طوری که در رسم بندی بیان شد رسمی از دو نوع اصلی قالب شاقولی و قالب سر سفت تشکیل میشود.این اصل در کاربندی نیز دقیقا حاکم است.معمولا کاربندی نیز از ۲ نوع قالب شاقولی و قالب سر سفت پیروی میکند که به ذکر آن ها میپردازیم:

کاربندی قالب شاقولی

کاربندی قالب شاقولی نوعی از کاربندی است که بیشتر از نوع سر سفت مورد استفاده بوده و قالب آن در فضا نسبت به صفحه در زمین به طور عمودی مستقر میشود.این کاربندی دارای باربری فراوان است و بیشتر پوشش اصلی را نیز تشکیل میدهد.از این کاربندی در بازار ها و چهار سوق بازارها و…به وفور استفاده میشود و اساس دو نوع کاربندی رسمی و اختری میباشد.

کاربندی قالب سفت

قالب این دسته از کاربندی ها در فضا به شکل مایل و مورب نسبت به صفحه زمین بوده و برای اینکه بتواند باری را تحمل کند به شیوه های مختلف اجرا میشود.در این شیوه شمشه(خورشیدی)که«نهنبن»گفته میشود،به شکل دایره مرکزی در وسط و در حالت کلاف قرار داده میشود.سپس تمامی لنگه قالب ها به آن تکیه داده شده و کاربندی بر اساس آن بنایی میگردد.پس از اتمام کار،قالب ها برداشته خواهند شد.در این اجرا باید چند توبره باربر برای کاربندی به شکل مخفی دزد که اصطلاحا«دز»گفته میشود ساخته شود.

کاربندی های قالب سر سفت مواقعی اجرا میشود که بخواهد دایره شمسه«نهنبن»یا خورشیدی از حده معمول کوچکتر باشد.در این روش حالت کاربندی شکل کشیده ای رابه خود میگیرد.این پدیده خارج از سلیقه سازنده خواهد بود.

به طور کلی کاربندی برای زمینه های مختلف از مربع،مربع مستطیل،هشت(هشت ضلعی)هشت و نیم هشت،نگینی،کشکولی،نیم هشت،نیم هشت نگینی،گوشه پخ و …-که به ترتیب فقط از دو گوشه دارای پخی و آخرین از یک طرف پخ میباشد-بنا به انواع طرح از کاربندی با حسن اجرایی و سلیقه سازنده پدید می آید.

اصولا در کاربندی از قوس های باربر و تزیینی برای عناصر آن استفاده میشود.این قوس ها بیشتر از دو نوع قوس های پنج اُهفت تند و کند به نام های «چفد پنج اُهفت»و«چفد کُفته»است.

یادآوری میشود برای اجرای اصولی در کاربندی بیشتر از قوس پنج اُهفت تند و کند استفاده میشود؛زیرا گردش و حرکت خط پرگار،که ازناحیه تیزه نهنبن شروع شده،به طور تساوی در تارک وگوشه ها کاربندی شعاع دایره را ایفا میکند،از آن استفاده میشود.

در این روش بنا به سلیقه و مهارت استاد کار کاربند و پیرو اصول کامل ترسیم کاربندی از زمینه مورد نظر قالب ها تهیه شده و از پاکار تا تیزه طی اجرای مرحله ای استقرار داده میشود و سپس مبادرت به پوشش و بنایی عناصر کاربندی از پا کار تا عناصر مختلف کاربندی چون پا باریک،سینه باز(سینه فخری)شاه پرک،پرک،سنبوسه وبالاخره سروی و عرق چین شده و کاربندی به پایان مرسد.در مواردی،اجرای تک کاسه سازی ویا چند کاسه سازی در عرق چین کاربندی نیز طرح و بنایی میشود.

محاسبه کاربندی

به طور کلی کاربندی در دهانه های مختلف مثلا(۲×۳ متر)با ختم شش ضلعی در ناحیه تیزه و درابعاد و دهانه های بزرگتر تا فضاهای(۶×۸ متر)وتا ۲۴ ضلعی و حتی ابعادی چون (۱۰×۱۰ متر)با ختم خورشیدی ویا بیشتر از ۲۴ ضلعی و یا در شمشه های ترکین در تیزه به وجود می آیدکه دارای باربری و ایستایی کامل بوده و شگرفی خاصی به اجرای پوشش های طاقی در معماری ایران بخشیده است.

یادآوری:ابعاد فضاها همیشه عدد رند مثلا(۳×۵)متر برای «کاربندی ۱۲»ویا (۴×۶)متر برای«کاربندی ۱۶»و… نیست؛بلکه با تغییر ابعاد در چند سانتی متری برای طول و عرض دهانه میتوان حد نسبت را برای کاربندی ها از کمترین «کاربندی ۶ تا ۲۴»که جفت،جفت زیاد میشوند،حتی در مواردی تا کاربندی ۶۴ را برای سطوح گسترده به وجود آورد.

فرمول کاربندی

اصول   کاربندی از رابطه فرمول((A+B-2 2 پیروی میکند که در این رابطه طول فضا A و عرض فضاB میباشد و پیدایش رابطه محاسبات آن از تجربه معماران ارزشمند ایرانی حاصل شده است.

قابل ذکر است؛اجرای کاربندی در زمینه مربع مستطیل و… .تبدیل آنها در ختم کار به چند ضلعی و شمشه ممکن بوده؛اما در زمینه های مربع اجرای کاربندی با اصل قرینه سازی همراه میباشد و سطوحی به نام های زیر هفتی،سینه باز،پاباریک،ترنجی،ترنچه و… ایجاد میگردد که به اسامی آن ها قبلا اشاره شد و دارای نظم خاص هندسی میباشدکه شماتیک ترسیم آن ها بررسی شد.در اجرای کاربندی تزیینی استفاده از«جوک کشی و دوال کشی»برای زمینه کاشی کاری و یا تلفیق کاشی و آجر و برای عناصر کاربندی استفاده میشود.در این اجرا از نقوش گلچین آجر با آجر استفاده میشود.سپس با به کار گیری رج های لاچسبان حدودا برجسته سبب اختلاف سطح در عناصر شده که تفکیک آن ها به کاربندی شکل خاصی میدهد.باید اشاره داشت که اجرای کاربندی تحت شرایط دلخواه معمار و سازنده نمیباشد.از این جهت فرمول یاد شده در به وجود آمدن اضلاع و عناصر کاربندی تحت شرایط دلخواه معمارو سازنده نمیباشد .از این جهت فرمول یادشده در به وجود آمدن اضلاع و عناصر کاربندی اثر مستقیم دارد.البته در مواردی با کم و زیاد کردن در محاسبه ابعاد فضا در طرح،سطوح عناصر کاربندی به وسیله سازنده انجام میشود.

پره بندی کاربندی

به طوری که در مباحث قبل اشاره شد،کاربندی دارای انواع فراوانی از  کاربندی۶،۸،۱۰،۱۲،۱۴،۱۶،۱۸،۲۲،۲۴ و در مواردی تا ۶۴ میباشد.این کاربندی ها در زمینه های مربع قابل طرح،ترسیم و ساخت میباشد.به طور خلاصه کاربندی دارای انواع بسیار متنوعی است و هر یک دارای فرمول خاص ترسیم میباشد که بحث همه آن ها در حوصله این مبحث نبوده و به نوعی از آن اکتفا میشود.

اجرای طاق کته پوش کاربندی

در این اجرا پس از به وجود آوردن طرح از محاسبه نسبت،در طول و عرض دهانه،قاب های اجرای کاربندی و گچی بزرگ و کوچک روی زمینه از اصول و ضوابط ترسیم کاربندی مورد نظر ساخته میشود که ابتدا قالب های بزرگ در محل و بین دهانه کار نصب میگردد.سپس قالب های کلان و خرد میانی در بین قالب های بزرگ مستقر شده و زمینه اجرای تویزه سازی(باریکه های آجری)به وجود می آید.

توجه:این قالب ها میتواند قالب چوبی نیز باشد؛اما قالب های گچی از هر جهت بهترند.

جزییات اجرایی

با پخ سازی آخرین رج تویزه،پاکار پوشش به وجود می آید.فضای بین تویزه های کلاف در هم به شکل های ساده برای برخی از هنرها چون نقاشی از نقوش،آیینه کاری و…و در بعضی از موارد از انواع گلچین های آجری و یا تلفیق کاشی و آجر استفاده شده و پوشش به وجود می آید.

قابل توجه اینکه در پوشش طاق دهانه های بازار ها،چهار سوق ها،حجره ها،شبستان ها جهت نورگیر در مرکز سقف،منفذی به نام«هورنو»به نسبت مشخص قابل پیش بینی می باشد در این روش ابتدا قالب مدور و یا چند وجهی را بر سطح زمین ساخته و در مرکز طاق به نام«خورشیدی»که اصطلاحا«نهنبن زیر»گفته میشود واداشته شده و سپس سایر اعضای لنگه ها بر آن تکیه میکند و مراحل اجرای تویزه لاچسبان از جهت باربری و ایستایی لنگه قالب ها به طور شاقولی نصب شده و یا تویزه سازی میگردد.

پوشش کاذب کاربندی

معمولا این پوشش در زیر پوشش اصلی طاق خارجی واقع میشود که بحث اجرایی آن همچون رسمی بندی کاذب است که در مبحث مورد نظر بررسی شد.پوشش کاربندی در روش کاذب میتواند عایق حرارتی بسیار خوبی باشد و میزان حرارت و گرمایی را که از تابش خورشید و یا سرما به وجود می آید تا حد بسیار زیاد کاهش دهد.قابل ذکر اصل وجود پوشش کاذب،عایق صوتی جالبی نیز میباشد.

در پوشش های کاذب جهت نور رسانی چندین منفذ در سقف کاربندی تعبیه میگردد که نور را از خورشیدی و منافذ دیگر از طاق اصلی به زیر طاق کاذب و فضای داخلی میرساند.

نحوه ساخت

به طوری که در روش رسمی گفته شد در این روش نیز باریکه های گچی پس از محاسبه و طرح کاربندی و یا رسمی بندی با رعایت مسلح سازی آن ها –که از نی،شاخه های درخت وامروزه از میل گرد از سطح زمین انجا م میشود-پس از ساخت از یک جهت در پاکار و از طرف دیگر در مرکز تیزه سر در هم میگذارد و در یکدیگر متصل میشوند.در این حالت لنگه قالب های بزرگ ابتدا در دهانه قرار گرفته و سپس باریکه های خرد و کلان با نشست در لنگه قالب های بزرگ کلاف اسکلت کاربندی را به وجود می آورد.پس از استقرار تمامی باریکه های گچی اجرای پوشش به شکل تیغه یک لایه و در بعضی موارد تا سه لایه«پالونه»در بین لنگه ها انجام میگیرد و بدین شکل اسکلت کاربندی کاذب به وجود می آید.در روش کاربندی کاذب،نصب لنگه ها شاقولی و یا سر سفت انجام میگردد.

پوشش های تزیینی بر سطح زیرین کاربندی و رسمی بندی کاذب در حالت های گچ کاری،گچ بری،آیینه کاری،تلفیق آیینه و گچ بری،کاشیکاری معرق و یا کاشی خشتی و کاشی وآجر و… خصوصا نقوش گلچین آجر با آجر در اشکال بسیار متنوع و دلنشین به وجود می آید.

به طور کلی هر کاربندی جدا از حالت های ایستایی آن،زیباترین پدیده طاقی را در معماری بی همتای ایران به وجود آورد.

یاد آوری 1:عموما در کاربندی نمود های نقش و طرح از عناصر کاربندی به شکل گود و بر جسته همزمان با سقف کاری و اتصالات کامل و با پیوند بنایی میشود و این اجرا سبب میشود عنصر طاقی بسیار باربری را به وجود آورد.

یاد آورری 2:در اجرای کاربندی کمتر از ترسیم طرح کاربندی مورد نظر بر سطح صفحه تخمیر و انتقال نقاط عناصر کاربندی توسط شاقول اندازه همچون رسمی بندی بر«شاه قالب ها»استفاده میشود مگر در موارد خاص بنا بر مهارت سازنده اجرا میگردد.

اجرای تویزه سازی

به طوری که در رسمی بندی گفته شد با تیغه گذاری و یا اجرای پالونه سازی از مصالح آجر و ملات گچ روی قالب های مستقر شده با رعایت پیوند در چندین رج-که اصطلاحا«لا چسبان»گفته میشود-باریکه های آجری باربر به وجود می آید.

قابل ذکر اصل جهت پیوند اصولی رج های لا چسبان در محل مفصل ها،یک رج عبور کننده و یک رج قطع کننده خواهیم داشت.بدین ترتیب کلاف اصولی در اجرای تویزه سازی در محل تقاطع و مفصل ها به وجود می آید  بعد از به وجود آمدن باریکه های آرجری(تویزه ها)باربر،قالب های چوبی و یا گچی از زیره کار برداشته میشود.

قابل ذکر است که رج های تویزه یا کلا دیده میشود و یا تعدادی از لا های آن به طور مخفی و دزد ساخته میشود.

زمینه پوشش

در بین کلاف تویزه،فضاهایی جهت رسمی بندی عناصری چون،زیر هفتی،سوسن،نیم سوسن،گوش فیل،پا باریک،ترنجی،شمشه و نیم شمشه و برای کاربندی اعضای چون سینه باز،پاباریک،شاپرک،پرک،سنبوسه،عرق چین و سروی،که در اکثر موارد اعضای رسمی و کاربندی با کمی تفاوت میباشد،به وجود می آید.

نهنبن سازی پشت کاربندی باربر

به طوری که در نهنبن سازی پشت طاق برای رسمی بندی گفته شد،برای پوشش های طاقی کاربندی باربر میتوان از روش یاد شده با ویژگی های اجرایی آن بهره برد.

ضمنا در بسیاری از موارد به جای نهنبن سازی باربر از پوشش های گنبدی با«هورنو»سازی همچون طاق گوش های بازار دوره قاجاریه در شهر های ایران بهره فراوان برده شده است که امروزه نیز در کاربندی ها برای بنا های اسلامی استفاده میشود.

مهار سازی کاربندی کاذب سنتی

کاربندی در روش اجرای سنتی خود دارای ضخامتی از عناصر کاربندی بوده که در مجموع وزن قابل توجهی خواهد داشت.این کاربندی به علت همان ضخامت،دارای پایداری وباربری از وزن خود بوده که معمولا این طاق کاذب کاربندی عایق صوت و حرارت نیز میباشد.در شرایطی که مکان،خطر موریانه نداشته باشد،در طاق اصلی باربر تیر های چوبی مقاوم افقی استقرار داده میشود.این تیر ها سبب مهار سازی طاق کاذب کاربندی توسط طناب های بافته شده ضخیم از الیاف درخت خرما،که دارای مقاومت فراوان است،میشود.

توجه:چنانچه مکان خطر وجود موریانه داشته باشد از تیر آهن،لوله های فلزی و… بجای تیر چوبی استفاده میشود.در این حالت میتوان برای مسلح سازی صفحات تخمیر از میل گرد نیز استفاده کرد.

گونه بندی

در مواردی هنر و سیر کاربندی به گونه بندی که اوج اجرایی از سرپنجه استادان هنرمند رسیده و خلق پدیده های بس چشم گیر را سبب میشود.در این اجرا شروع کاربندی بعد از قوس دهانه با سینه باز در وسط و سوسنی ها در طرفین اجرا میگردد.سپس با رعایت پا باریک سازی بین سینه باز و سوسنی ها و به ترتیب تکرار ترنجی ها،ترنجچه ها ساخته میشود.سپس تکرار سنبوسه ها و به ترتیب سنبوسه چه های دور دار،پوشش کاربندی را تا حد میانی که میتواند«هشت هورنو»باشد اجرا میگردد.سپس با اصول طرح و رسم نوع کاربندی از تخمیر گیری ادامه کار دنبال شده.بعدا از پا کار تا ناحیه میانی طاق با استفاده از شاه قالب و خط پرگار قالب های تهیه شده«واداشته»میشود و مراحل اجرایی آن انجام دنبال میگردد و بحق شاهکاری از هنر کاربندی را به وجود می آورند.

کاربندی سبک پیش ساخته

امروزه در ساخت وساز مساجد،مدارس علمیه و آثار اسلامی روش های کاربندی سبک مورد توجه میباشد.با توجه به این مطلب که اجرای کاربندی برای سازه های آجری است و نظر به اینکه سازه های امروزی عموما فلزی و یا بتونی میباشند و از طرفی این شیوه ساخت وساز برای اسکلت سازی آثار اسلامی نیز مورد استفاده فراوان میباشد،به همین دلیل همواره در محل کاربندی مورد نظر از اجرای رابیتس کشی و اتصال آن به زیر کار استفاده میشود.در این اجرا قبلا زمینه می آید.سپس در حالت منحنی و قوسی برای اجرای کاربندی به وجود می آید.سپس توسط بستن قطعات انحنا داده،از ورق های رابیتس یا سیم آرماتور بندی به شاخک و کلاف فلزی زیر کار که بیشتر میل گرد ها از اسکلت است،به وجود می آید سپس مبادرت به نصب قطعات و عناصر کاربندی و یا رسمی بر سطوح آن میشود که جزییات آن به شرح زیر است:

1_بنا به نوع طرح مورد نظر برای محل کاربندی قالب مادگی بر سطح زمین جهت عناصر کاربندی و یا رسمی همچون سینه فخری،سوسن،پا باریک،ترنجی،و… تهیه میشود،این قالب گیری دقیقا کاربندی و یا معکوس آن بر سطح زمین و از قالب مادگی میباشد.

2_سطح قالب مادگی در چندین مرحله کاملا با روغن«برزک و یا الیف»آغشته می شود.

3_اطراف عناصری که به شکل صفحه تخمیر به دست خواهد آمد شمشه گیری میشود.این شمشه گیری با ضخامت حدود 2 تا 3 سانتی متر نسبت به وسعت عناصر کاربندی انجام شده و سبب ساختن بدنه قالب های انتهایی میشود.

4_قبلا شبکه میلگرد به ضخامت 3 تا 4 میلی متر جهت مسلح سازی عناصر گچی کاربندی و یا رسمی آماده میشود.در مواردی از توری گالولنیزه برای مسلح سازی عناصر گچی استفاده میگردد.

5_گچ دستی«تیزون»ساخته شده و پس از ورز دادن در حالت خمیری شل سریعا در سطح قالب آمادگی آغشته به روغن ربخته میشود و با کشیدن کف دست و یا ماله در حالت دور دار اما ناهموار تا ضخامت شمشه های کناری پر شده و سطحی زبره در پشت صفحه تخمیر عناصر کاربندی به وجود می آید.

مسلح سازی عناصر تخمیری

پس از گچ ریزی شل در 1/2ضخامت از تخمیر یاد شده،جهت مسلح سازی آن توری گالوانیزه و یا شبکه میل گرد در میانه گچ ریزی،استقرار داده شده و بلا فاصله 1/2 ضخامت دیگر گچ ریزی میشود.

نکته:ملات گچ دستی در مواقع فعل و انفعالات سلفات کلسیم با آب،خود گیری کرده و سریعا مقاوم میگردد.در این پدیده،زمانی که گچ شروع به گرم شدن میکند ازدیاد حجم به وجود می آید که بایست با چیدن آجر روی تخمیر گچی-که عناصر کاربردی هستند-و سنگین شدن آن از خطر بلند شدن و تغییر فرم گیری تخمیر گچی عنصر کاربندی،جلوگیری شود.

1_پس از 24 ساعت با حرکتی ناچیزصفحه تخمیرها به راحتی از روی قالب نری زیر جرا شده و در محل نصب،با رعایت 2 سانتی متر فاصله با زیر کار رابیتس کشی،برابر اصول کاربندی استقرار داده شده و با دوغاب ریزی گچ شل بین عناصر کاربندی با رابیتس کشی اتصال به وجود می آید.

2_پس از نصب تمامی قطعات گچی،کاربندی مورد نظر به طور سبک،پدید خواهد آمد.سپس سایر کارها از نقاشی و یا آیینه کاری بر روی آن انجام میشود.

تخمیر سازی کاشی و آجر و…

امروزه در مواردی که خواسته شود کاربندی از وجود کاشی و آجر و یا نقش آجر با آجر استفاده شود،پیرو طرح آلات،آجر تراشیده شده از جرییات نقش کاربندی،به ضخامت 2 سانتی متر از آجر 3 سانتی آماده شده و سپس قطعات آجر بر سطح قالب مادگی برگردان میشود.پس از  پرکردن زمینه کار اطرلف آن شمشه بسته شده و پشت قطعات آجر به قطر 2 سانتی متر دوغاب ریزی گچ تیزون میشود.در این اجرا پس از مسلح سازی پشت قطعات آجر توسط توری و پایان دوغاب ریزی و سنگین سازی پشت صفحه تخمیر پس از 24 ساعت قطعات صفحه تخمیر با حرکتی ناچیز از قالب نری جدا شده و در محل نصب،استقرار داده میشود و با دوغاب ریزی گچ با ضخامت 2 سانتی متر،نصب قطعات آجری و یا کاشی و آجر برای عناصر کاربندی با زیر کار شکل گرفته و بدین روش کاربندی سبک مورد نظر به وجود می آید.

توجه:این اجرا با آجر های 3 سانتیمتر و با عرض 10 سانتی متر نیز به شکل کاذب سبک با استفاده از شاه قالب ها اجرا میگردد.

عناصر کاربندی بتونی

در مواردی در سازه های بتونی با قالب بندی بر سطح دور طاق محل مورد نظر و پیرو نوع کاربندی و با گود و برجسته سازی زیر و روی کار،عناصر کاربندی در قالب سازی(کفراژبندی)به وجود می آید و با رعایت اصول مسلح سازی و پوشش بتون اجرایی بتون ریزی انجام میشود.پس از باز کردن قالب از زیره سازه بتونی در زمان مسخص عناصر کاربندی مورد نظر از بتون«اکسپوزه»مشخص میگردد.

کاربندی بتون سبک پیش ساخته

1_در مواردی قطعات عناصر کاربندی بتونی سبک به ضخامت 5 سانتی متر و با مسلح سازی کامل آن برای دهانه های طویل پیروی اصول نوع و نقش کاربندی مورد نظر از قالب مادگی،که شرح آن در قطعات کاربندی سبک گچی بررسی شده،با اصول کامل بتون ریزی تهیه میشود.در این اجرا اتصالاتی چون تسمه گذاری آهن و ورق گذاری با رعایت شاخک در قطعه بتونی مذکور و یا پیچ برای منتاژ به سفت کاری تعبیه میشود.

2_اسکلت سازی عموما نیز بتونی بوده که در آن،محل استقرار قطعه پیش ساخته شده کاربندی از بتون برای اتصالات،تسمه آهن،ورق گذاری و یا پیچ گذاری با رعایت اصول داشتن شاخک فلزی تعبیه میشود.

3_در زمان مشخص قطعه کاربندی در محل مشخص شده و در کنار و مماس پاکار به اسکلت سازه استقرار داده شده و توسط جوشکاری و پیچ و مهره،اتصالات بسیار مقاوم و قابل قبولی بین سازه و قطعه کاربندی پیش ساخته شده بتونی به وجود می آید.از این روش در مکان هایی چون برای گسترش بارگاه حضرت رضا(ع) و حضرت معصومه(س)و…فراوان استفاده شده است.

نکته:امروزه جدا از قطعات پیش ساخته شده عناصر بتونی ذکر شده از قطعات گسترده گچی بنا به اصول ذکر شده و با «ضخامتی» مشخص همچون بتون از قالب گیری نری انجام شده و با اجرای جوشکاری و یا پیچ و مهره به اسکلت زیر کار که بیشتر میتواند فلزی باشد اتصالات اصولی داده میشود.

توجه مهم:امروز از روش هادی یاد شده برای کاربندی های سبک در حالت های گوناگون جهت سایر عناصر طاقی تزیینی چون رسمی بندی،یزدی بندی،طاسه سازی و … به وفور استفاده میشود.

طاسه سازی و روند تاریخی آن در عناصر طاقی

به درستی مشخص نیست که«طاسه سازی»که آن را «کاسه سازی»نیز گفته اند از چه دوره ای به عنوان پوشش کاذب طاقی و تزیینی به کار میرفته؛اما میتوان ریشه این هنر را در طاق پوش های ترکین حدودا کاسه اس از دوره ی سلجوقی در چشمه طاق پوش های  مسجد جامع اصفهان دانست.البته گفته شده که در دوره ایلخانی نیز این هنر به جز نقش طاسه سازی از لوح گچی به دست آمده از تخت سلیمان در ناحیه آذربایجان رایج بوده است؛اما اثری از آن در آثار معماری آن دوره دیده نشده است.

به طور کلی روند پیدایش طاسه سازی را برای پوشش های تزیینی طاقی از دوره صفویه میدانند؛زیرا میتوان نمونه بسیار زیبا و اصولی از طاسه را به شکل منفرد در طاق پوش های تزیینی در بین نقاشی های روی گچ کاری در طبقه فوقانی عمارت هشت بهشت اصفهان مشاهده کرد.در این طاسه سازی که بعد و عمق کمی نیزدارد آیینه کاری سبب به وجود آمدن این هنر بدیع از گروه و آیینه در طاسه نیز شده است.از هنر طاسه سازی در مقرنس کاری بناها و سر درب آثار دوره صفویه به شکل طاس و نیم طاس بهره فراوانی برده شده که نمونه های دیگر آن را میتوان در مقرنس بندی های سر درب مسجد امام اصفهان،مسجد کبیر یزد،مدرسه عباس قلی خان مشهد و بشیاری از آثار تزیینی معماری این دوره در سایر شهر های ایران بررسی کرد.

در دوره ی زندیه و خصوصا دوره قاجار،هنر طاسه سازی طاقی به اوج خود رسیده است تا جایی که در پوشش بناها و طاق پوش بازارها همچون بازار وزیر قزوین،بازار کاشان،کرمان،اراک و بسیاری دیگر حتی سر درب و هشتی برخی از منازل مسکونی…کاربرد فراوان داشته است.از نمونه های جالب و منحصر به فرد هنر طاسه سازی این دوره میتوان به نه کاسه با چهار آویز از آجر و کاشی که به عنوان تزیینی کاذبی در زیر طاق اصلی در هشتی مسجد عتیق قزوین است اشاره کرد که در نهایت زیبایی از هنر آجر کاری و معقلی سازی شاهکاری از این هنر خلق شده است.

اصول طاسه سازی:طاسه سازی که آن را شمسه زیاد نیز مینامند،نوعی پوشش تزیینی کاذب و یا باربر میباشدراز ترکیب چند کاسه و آویز که در ابتدا از ترسیم اصول خاص هندسی پیروی میکند و سپس به ساخت و اجرا می انجامدواصولا قاعده طاسه سازی  آن هم در ناحیه انتهایی و به جای شمسه مبنی بر رسمی بندی است.

عرق چین در تارک میانی برای«زمینه کامل»رسمی و کاربندی مورد توجه و ساخت میباشد؛اما طاسه سازی در روش خاص خود میتواند حدودا جدا از رسمی بندی نیز شیوه ساخت از خلاقیت های هنر طاقی تزیینی را داشته باشد.

به طور کلی اصول طاسه سازی نیز متکی بر باریکه های طاقی میباشد که از پاکار شروع و تحت حرکات منحنی و قوسی وقوسچه ها و از کلاف آن ها در تقاطع ها سبب باربری اسکلت کاسه سازی شده و از شیوه ی اجرایی اصولی همچون تیر های منحنی باربر،عمل داشته باشد.متن باریکه های طاقی نیز با حسن سلیقه و خلاقیت از طرح و نقش سبب پر سازی شبکه های به وجود آمده در باریکه های باربر شده که در نتیجه سبب شکل گیری طاسه سازی میشود.

اصولا برای زمینه کامل رسمی بندی و کاربندی در ناحیه عرق چین میتوان طاسه به وجود آورد.این طاسه حدودا محدود و در تک طاسه،ساخته میشود؛اما برای فضایی که طاسه سازی میشود،میتوان تعداد متعددی طاسه و آویز را در کنار یکدیگر طراحی کرد.عموما ارتفاع فضا برای رسمی بندی و کاربندی مرتفع و برای مکان طاسه سازی ارتفاعی کم در نظر میباشد؛زیرا طاسه سازی به شکل کاذب بوده و طاق اصلی و باربر،روی طاقه کاسه بندی و با فاصله واقع میشود.

مصالح به کار رفته برای طاسه سازی تزیینی از نقاشی روی گچ کاری،گچبری از نقوش اسلیمی و ختایی،گل و برگ و انواع خط خصوصا خط ثلث،گره و غیره با تلفیق گچبری و آیینه کاری،آیینه کاری از نقوش گره و شاه گره،کاشی معرق با نقوش متداول در آن و حتی نصب کاشی هفت رنگ در ابعادی خرد بر سطح زیر کار،که قبلا در مایع کل سطوح طاسه سازی آماده شده است،از کاشی و آجر توأما و در مواردی از خلاقیت از هنر آجر کاری و کاربرد نقوش گلچین از آجر با آجر استفاده میشود که به واقع شاهکارهای هنر تزیینی طاقی را به وجود می آورد.

آلات طاسه سازی:عموما کلیه آلات طاسه سازی چون آلات رسمی بندی همانند پاباریک،سوسن،سینه باز،ترنجی،ترنچه،سنبوسه،شمسه و …میباشد.به طور کلی تفاوت بین رسمی بندی و طاسه سازی اولا در ارتفاع آن دو میباشد،که اشاره شد،در ثانی تفاوت در آویز هایی میباشد که از قرار گرفتن چند ترنجی در جوار یکدیگر برای طاسه سازی حاصل میشوند.در مجموع بین طاسه ها،آویز های مشترکی به وجود می آید که سبب پا کار در طاسه سازی میشود.

متن طاسه

1_متن طاسه ها از تنوع خاص کارهای هنری برخوردار میباشد.چنانچه طاسه سازی از نوع آیینه باشد،بیشتر از اجرای گره و در مواردی از گره اندرگره(شاه گره)از قطعات ریز و خرد شده آیینه برای این کار و هنر استفاده میشود.

2_چنانچه تزیین طایه سازی از گچ و گچبری باشد،از انواع نقوشی چون اسلیمی و پیچک های افشان و بند های ختایی در گردونه با بند های اسلیمی توأما بهره برده میشود.

3_در مواردی بر دور گردونه داخلی طاسه از خطوطی چون ثلث استفاده میشود؛اما دیده شده است برای تزیین این طاسه سازی از حرکات کاربندی که شامل نوعی سوسنی،پاباریک و ترنجی نیز میباشد،استفاده گردیده است.

4_در بیشتر موارد در هنر طاسه سازی از کاشی کاری معرق،که میتوان از انواع نقوش خط،گره،حرکات اسلیمی و ختایی و کاربندی خرد شده باشد،استفاده میشود.

5_در زیبا ترین نوع طاسه سازی از تلفیق کاشی و آجر بهره برده میشود.در این اجرای طاسه سازی ترکین،بیشتر حرکات آجر از نقوش جناغی از پاکار و آویز ها شروع شده و با کم شدن بعد رج های جناغی به تیزه و تارک طاسه میرسد.در این اجرا بند آجر ها بیشتر از «حمیل»کاشی میباشد.

کاربندی در متن طاسه

در این اجرا از کلیه عناصر چون پاکار«پاطاسه»،پا باریک،سوسن،سینه باز،ترنج،سمبوسه ها و…برای حجم دادن سرچارکه کشی استفاده میشود.اما نسبت به ابعاد مکان،تعداد طاسه ها و نوع کار نیز به سلیقه سازنده تعیین میشود و کاربندی برای متن طاسه ها استفاده میگردد.در این اجرا از باریکه بندی های ظریف نسبت به دهانه طاسه برای ایجاد اختلاف سطح کاربندی با باریکه ها بهره گرفته میشود.استفاده از حمیل کشی در عناصر کاربندی همچون نوع سوسنی با آلت برگ بندی،که در گره هندسه نقوش معمول است.همچنین پا باریک های کشیده،ترنجی ها و بالاخره شمسه پایان عرق چین تزیینی در این طاسه سازی است.معمولا در این اجرا استفاده از کاشی بیشتر بهره برده میشود.

نکته:چنانچه تزیین طاسه سازی آیینه کاری باشد روش کار بیشتر در حالت دست چین بوده اما برای سایر موارد ذکر شده عموما از قالب گری نری برای زیر کار طاسه سازی ها و تخمیر سازی عناصر طاسه از مصالحی چون کاشی و آجر و… استفاده میگردد و با تیشه داری و سایر موارد تخمیر گیری میشود و به شکل قطعات یک پارچه که از دوغاب ریزی و مسلح سازی انجام میشود،استفاده شده و در محل نصب و مهار میگردد.

در این شیوه اجرایی حمیل،شکل دهنده اصلی به عناصر طاسه سازی است و در عین آرامش دهی به طرح،سبب زیبایی دلنشین طاسه سازی میشود.طاسه سازی نهایی در این اجرا بیشتر از شمسه هایی است که نوع آن بنا به سلیقه سازنده و همچنین دهانه و زمینه کار و تعداد طاسه ها تعیین میشود و در مجموع پره های شمسه را بیشتر عدد 12 تشکیل میدهد.

نکته:جدا از شیوه تزیینی یاد شده از به کارگیری کاشی معرق و با نقوش بسیار زیبا و متنوع نیز طاسه سازی های بسیار شگرف زینت بخش آثار طاقی میشوند.

اجرای پالونه در پشت طاسه سازی

1_نظر به اینکه در روش استقرار صفحه تخمیرها از عناصر و آلات طاسه،قطعات بدون پیوست و اتصال به یکدیگر میباشد برای یکپارچه شدن پشت طاسه سازی،که در این روش عموما کاذب استفاده میشود،در موقع استقرار عناصر تخمیر شده طاسه،یک یا دو سوراخ در مجموعه،از آلات سقف باز گذارده میشود.

2_برای پیش گیری از فشار های موضعی،استادکار سبک وزنی به پشت طاق رفته و با مرطوب سازی پشت مجموعه طاسه سازی با اجرای تیغه آجری و ملات گچ مرغوب و آجر آبخوار به شکل«غوطه ای»پالونه سازی بسیار اصولی در پشت طاق انجام میشود.این اجرا سبب یکپارچه شدن قطعات عناصر و آلات صفحه تخمیر،از طاسه سازی میگردد و با این اجرا سقفی مقاوم به وجود می آید.

طاسه سازی سبک

1_به طوری که در کاربندی سبک پیش ساخته اشاره شد،امروزه در سقفی که زیر آن طاسه سازی باید اجرا شود،میل گرد هایی به فاصله مشخص به شکل آویز از سقف اصلی تعبیه میشود.

2_بنا به نوع طرح طاسه سازیو ارتفاع مشخص برای زمینه طاسه سازی و پیرو دور قوس از باریکه های طاسه سازی با میل گرد و یا تسمه فلزی به آویز های میل گرد سقف با جوشکاری اتصال داده میشود و کلاف زیر کار حاصل میشود.

3_رابیتس کشی بر سطح کلاف شده با سیم آرماتور بندی میگردد.

4_بنا به ضوابط و نوع طرح طاسه سازی،«قالب نری»بر سطح زمین گرفته میشود.

5_اطاف قالب مذکور شمشه به ضخامت مشخص گذارده شده و سپس سطح قالب نری با رون الیف و یا برزک آغشته و ملات تیزون شل گچ اصلی درون شمشه ها ریخته میشود.

7_در زمان مشخص،تخمیر مادگی از سطح قالب نری جدا شده و از پاکار قطعات صفحه تخمیر مادگی،که عناصر طاسه سازی پیش ساخته و سبک میباشند،پی در پی و در اتصال به زیر کار و دوغاب ریزی پشت آن انجام میشود.

توجه:طاسه سازی سبک پیش ساخته شده میتواند از مصالح گوناگون نیز اجرا شود.

یزدی بندی

یزدی بندی نوعی از هنر های تزیینی طاقی است که چشم نوازی و دلپذیری فراوان دارد.نحوه طراحی و ترسیم عناصر(آلات) یزدی بندی با سلیقه و ظرافت خاصی به وجود آورده میشود.عموما کلیه الات یزدی بندی خرد میباشد که حده تعادل و تقارن در آلات آن کاملا برقرار میشود و از شکل گیری زمینه کوچک،که همواره از ¼ زمینه بزرگ حاصل میشود،«زمینه کامل»یزدی بندی به وجود می آید.

نکته:چنانچه گفته شد،نظر به اینکه این هنر اجرایی طاقی توسط استادان یزدی ابداع شده به همین نام «یزدی بندی»گفته شده است.این هنر از دوره صفویه شروع شده که نمونه بارز آن از باغ هشت بهشت،عالی قاپو،سردر بازار قیصریه اصفهان و … دیده میشود و در دوره قاجاریه به خلق آثار فراوانی رسیده است.

اصول یزدی بندی

یزدی بندی حده میان رسمی بندی و مقرنس سازی است.به طوری که اشاره شد،رسمی بندی از«قاعده»که در آن کاملا حاکم میباشد،پیروی میکند.از این رو رسمی را از جهت ترسیم و قاعده«حکمی»میگویند.در واقع قاعده در شیوه ترسیم رسمی حکم میکند و دستور میدهد در صورتی که در مقرنس بندی گرچه اصل تقارن در آلات تمام زمینه مقرنس حاکم است؛اما حسن سلیقه و نظر سازنده و خلاقیت در این هنر تزیینی طاقی اساس کار به شمار میرود و از این جهت است که شیوه ترسیم و ساخت مقرنس را«خلقی» ذکر میکنند.از این رو مقرنس در شکل های بسیار متفاوت و در نهایت زیبایی و چشم نوازی قابل بررسی میباشد.

انواع یزدی بندی:طرح و خلق یزدی بندی از زمینه های گوناگون مربع،مربع مستطیل،چند ضلعی منظم و غیر منظم،دایره،بیضی و … و ترکیب آلات متفاوت اما«متقارن»برای هر زمینه کار با حسن سلیقه و خلاقیت استاد یزدی بند طراحی و سپس اجرا میشود که در بیشتر آن ها از تکرار ½ و خصوصا ¼ زمینه در جوانب یکدیگر،یک زمینه کامل حاصل میگردد.

نکته:در مورد زمینه دایره و چند وجهی ها با اضلاع متعدد میتوان از طرح و ترسیم و تکرار از ½ و ¼ ،و… زمینه گسترده ای را به وجود آورد.

توجه:مجدداً یادآوری میشود که هر استاد،طرح یزدی بندی را به گونه ای مختلف ارائه میدهد که انواع آن میتواند متعدد و با یکدیگر متفاوت باشد.

نحوه ساخته یزدی بندی

یزدی بندی از عناصر کوچک حاصل میشود.معمولا طرحه به وجود آمده بر سطحه زمین،تخمیر نری گرفته میشود.این تخمیر گیری میتواند برای یزدی بندی از قطعات گچی،کاشی و آجر،کاشی معرق و… ساخته میشود.اصولا مبدأ هنر یزدی بندی«ستاره»میباشد که این ستاره میتواند چند پره منظم مثله چهار لنگه ستاره چهار پره،شمسه شش،«ستاره شش پره»،و…ویا ستاره با پره های فرد همچون سه پره،پنج پره،و…باشد.سایر آلات و عناصر همچون پا باریک های کشیده پر کلاغی،ترنجچه،سمبوسه و… را در حالتی از شیب مورب بر محور و مرکزیت ستاره ها،که ستاره ها حالت«تخته»را در مقرنس دارند میرسانند تا از قالب گیری نری صفحات تخمیر با مصالح گوناگون حاصل شود و سپس با استفاده از قالب بندی های کمکی و راهنما از بابت دور قطعات به وجود آمده در پهلوی یکدیگر و با تنگ زنی در زیر قطعات به طور عمود و یا مورب،کار دنبال شود تا به شمسه میانی(خورشیدی)،که پایان کار است، برسند.

توجه:در انواعی از یزدی بندی امکان نبودن ستاره نیز وجود دارد.در این روش شکل کاربندی از نوع شمسه دار کاملا متفاوت میباشد.

اجرای پالونه سازی:به طوری که در پالونه سازی برای طاسه سازی گفته شد با اجرای پالونه کردن یک یا دو رج با گچ مرغوب تیزون و آجر آبخوار و غوطه  چینی آن در پشت عناصر یزدی بندی،پوشش کاذب مقاومی در زیر پوشش بارور و اصلی در یزدی بندی به وجود خواهد آمد.

نکته مهم:پس از اجرای پالونه سازی،به جمع آوری تنگ های به کار رفته زیر عناصر یزدی بندی نصب شده،مبادرت ورزیده میشود.

توجه:در مواردی اجرای پالونه سازی در چندین رج روی عناصر و قطعات کاربندی انجام میشود.این اجرا خود طاق باربری خواهد شد و در این صورت نیازی به طاق اصلی و خارجی نمیباشد.در این روش اجرای عایق رطوبتی در پشت کار الزامیست.

یزدی بندی سبکه پیش ساخته:امروزه پدیده هنر یزدی بندی پیش ساخته سبک به شکل صفحات گچی از روش قالب گیری از قالب نری،که روش اجرایی آن در موارد قبل همچون«کاربندی و کاسه سازی»بیان شد،حاصل میشود.سپس زیر کار برای نصب قطعات پیش ساخته یزدی بندی از آویز میل گردها سفت کاری سقف به وجود می آید.آن گاه کلاف کشی ها به آویز های میلگرد،رابیتس کشیو سبب استقرار قطعات از عناصر یزدی بندی،دوغاب ریزی پشت آن ها و سایر موارد اجرا میشود.

توجه:در مواردی دیگر از مصالحی همچون کاشی و آجر،کاشی معماری معرق و …. نیز که از همین روش حاصل میشود،پوشش تزیینی«کاذب یزدی بندی»مطلوب و دلپذیری بنا به سلیقه و خلاقیت ایتاد کار یزدی بند به وجود می آید.

قطار بندی

قطار بندی نوی مقرنس بندی اما در مقیاس بسیار ساده تر است.قدمت قطار بندی از دوران کهن و از نعل درگاه های سنگی عظیم و یک پارچه در آثار تخت جمشید و نقش رستم دیده میشود.در این اجرا شیار ها که به شکله گود قاشقی مورب و با دور انحنایی قوس در حالت پیش آمده نسبت به پای شیار حجاری شروع شده.در دوره ساسانی در نما سازیه داخلی آثار معماری از گچ بری در ترکیب قواعد یاد شده،در بنا ها و کاخ هایی همچون کاخ فیروز آباد از دوره اردشیر اول،کاخ سروستان از دوره بهرام پنجم و مواردی دیگر استفاده شده است.این اصول و کاربرد آن جدا از قاعده زیبایی برای نما،فلسفه معنوی و حرکت و رجعت به نقطه  عطفی از اهورایی دارد که بسیار مورد توجه«مذهبی و خدایی»بوده است.در دوره اسلامی خصوصا دوران شکوفایی سلجوقی ارزش های معماری از هنر قطار بندی در آثار ایران آن روزگار مورد بهره گیری  بوده است.متأسفانه با حمله مغول ویرانگر تمامی این آثار از بین رفته.مگر تعدادی که تخریب آن ها برای ایشان سخت  و طاقت فرسا و زمان بر بوده؛همچون میل منار ها و برج مقبره ها.

دوره تیموری

در این دوره روند قطار سازی به تکامل فراوان رسیده و پدیده ها و آثار ارزشمند بسیاری در ایران توران به وجود آمده است.از میان این پدید هنری طاقی میتوان در قطار مقرنس های بسیار زیبا و با اصول هنری از بنای بی همتای مدرسه غیاثیه خردگرد در نزدیکی مرز ایران و افغانستان که به دست دو برادر معماره هنرمند به نام«قوام الدین» و «غیاث الدین شیرازی»به صورت شگرف ساخته شد و بسیاری دیگر که تا امروز به یادگار مانده است،یاد کرد.

دوره صفویه:هنر قطار بندی در دوره صفویه به سر حده کمال مطلوب رسیده و پدیده های شگرف و زیبا و استادانه ای در چهار چوب قاعده،اصول،توسط معماران و بناّیان بسیار هنرمند با مصالح گوناگون همچون آجر،کاشی و آجر،خصوصاًکاشی معرق و گچ به ترتیب برای قسمت های خارجی و داخلی آثار به وجود آمده که نمونه های فراوانی از این آثار از دوره صفویه در ایران به یادگار مانده است

دوره قاجاریه:به طور خلاصه از قطار بندی در بالای طاقچه ها«رف»سازی برای منازل مسکونی در دو ردیف بر روی یکدیگر و در مواردی با تفکیکه قرنیز آن ها و یا پیش آمدگی بر روی یکدیگر ساخته شده است.همچنین از قطار بندی در گلویی سازی حد سقف و دیوار کار های ارزشمندی با هنر نمایی استادان قطار بند از دوره قاجاریه به وجود آمده است  که در نوع خود قابل توجه میباشد .در این دوره هنر قطار بندی و قطار سازی به شکل حجاری در دو نبشی های سنگ از نوع مرمر در ازاره بناهای اسلامی خصوصا در نبش ازاره محراب ها در نهایت ظرافت،آثار ارزشمند و مطلوبی را به وجود آورده است.

یاد آور میشود:زیباترین نوع قطار بندی در ترکیب مقرنس سازی در قسمت های سربینه حمام های عمومی آن هم از مصالح ساروج با روش های خاص اجرایی،به شکل گو و برجسته به وجود آمده است.این پدیده هنری،از با ارزش ترین پدیده های هنر طاقی ایران به شمار می رود.

قطار بندی در دوره معاصر:هنر قطار بندی در دوره پهلوی اول،برای قسمت های داخلی فضای بناهای مسکونی و… خصوصاًدر تالارها مورد توجه فراوان بوده است.کاملترین نوع قطار مقرنس سازی در گلویی سازی بین سقف و بدنه ی انتهای دیوار ها از گچ کاری و گچبری،که حاصل کل آن ها از تخمیر سازی بوده،حاصل شده است.در مجموع این هنر در دوره معاصر وارد مرحله نویی از تکنیک وهنر شده،به طوری که در این زمان پدیده های هنر قطاربندی را از مصالح گوناگون خصوصاً آجر برای دست اندازهای انتهایی در نما و خصوصاً«رخ بام ها»شاهد باشیم.از نمونه های بارز این دوره میتوان به قطار سازی برای گردونه چندوجهی گنبد مدرسه ضیاییه یزد،از آثار قرن هفتم  ه.ق. اشاره کرد.این بنا عموماً از خشت بوده اما در دورانه معاصر میانی توسط استاد هنرمند،آخوند خرمی،با استفاده از آجر،زیباترین نوع قطاربندی آجری در گردونه گنبد آن ساخته شده است.

آلات قطار بندی:بنا به نوع طرح،قطار بندی از آلت پاموش،اما به مراتب کوتاهتر از آلت اصطلاحاً«پاموش»مقرنس است.همچنین از آلات پرک و شاپرک بین آلاتی چون کفگیر و نیم کفگیر استفاده میشود.کفگیر آلتی است که دو ضلع آن تا شروع دور آن عمودی بوده،که دو کمان به شکل قوس تیز حجم آن را به وجود آورند.در مواردی وجوده چند کفگیر بزرگ با گودی و انهنای قوسی سبب شکل دهی قطار چون طاس نیم گود میشود.

به طور کلی قطار سر طاقچه از دو یا سه تخته کوتاه ردیف و محدود تشکیل میشود.«تخته اول»یا «پای اول» از آلاتی چون پاموش،«تی کشیده»،پرک ها و یا پاباریک،لچکی قناس،نیم کفگیر،کفگیر،نیم طاس و …تشکیل شده و روی آن به شکل قرنیز مانندی سبب ردیف دووم،از آلات یاد شده،با پیش آمدگی از راستای زیرین شده و حجم قطار را شکل میدهد.چنانچه ردیفه سومی باشد با پیش آمدگی نسبی از ردیف زیرین،سبب ختم قطار میشود.در مواردی اجرای قطار بندی در ردیف ها بدونه قرنیز میباشد.

یادآوردی میشود کلیه آلات و عناصر قطار از تخمیر گیری بر روی قالب نری به شکل مادگی انجام میگیرد و سپس قطعه به قطعه در محل واداشته میشود.

قطار بندی در گلویی سازی

به طوری که پیش از این اشاره شد قطار سازی بدونه شمسه و هم با داشتن شمسه اجرا میشود.در ادامه دو روش را توضیح میدهیم.

الف:در روش بدونه شمسه،شروع در حد مشخص قرنیز،که ریشه آن در دیوار است،با پیش آمدگی ردیف اول با استفاده از آلاتی کوچک چون«پاموش کوتاه»و یا«تی» آغاز شده و سپس پرک،شاهپرک و لچکی های معمولی و قناس با پیش آمدگی از ناحیه سر این آلات سبب به وجود آمدن آلاتی چون نیم کفگیر و کفگیر میشود.

به طوری که در قطار سازی سر طاقچه سازی بیان شد،ردیف بعدی با اصول اجرایی پیش آمدگی سبب زمینه اجرا برای ردیف دوم و.. خواهد شد.در این اجرا از تکرار آلات یاد شده و پیوستن هر زمینه کار در اضلاع قطاربندی در حد سقف و دیوار انتهایی،قطار ساده اما مطلوب و زیبایی به وجود می آید.

ب:در روش قطار بندی با پای شمسه از آلت شمسه استفاده میشود.معمولا قسمتی از بعده شمسه در دیوار جاسازی شده و شمسه به شکل کنسول پیش می آید.سپس به وسیله آلات یاد شده در روش قبل،طاس و نیم طاس ساده با رعایت فاصله از یکدیگر به وجود می آید.ردیف بعدی با استفاده از آلات یاد شده بر سطح عمودی از دیوار های شمسه ها و با پیش آمدگی ردیف دوم،و اگر ردیف های دیگری مورد نظر باشد،ساخته میشود.

نکته:برای هر دو مورد یاد شده کلیه موارد از آلات ذکر شده میتواند از تخمیر گیری قالب مادگی که از تخمیر گیری قالب نری حاصل میشود به وجود آید.سپس قطعات خرد و کلان تخمیر در پهلوی یکدیگر با«اصول مهار سازی»آن ها واداشته شود.

اضافه میشود امروزه نیز از حجم دادن برای گلویی سازی از رابیتس بندی در فرم و شکل داده شده به سفتکاری،تخمیر قطار مادگی از قالب گیری تخمیر نری،حاصل میشود،در محل واداشته شده و با دوغاب ریزی کم در پشت آنها اتصال وپیوند قطعات با سفت کاری به وجود آورده میشود و قطاربندی سنتی و با ارزشی پدید می آورد.

مقرنس

مقرنس بیشتر پوشش زیره طاق گچ بری آونگ شده باشد که سقف آثار معماری در آن نقش برجسته(پله لپه)از مصالح گوناگون با نقوش و تزیینات در حالت گود و برجسته و همچون پله(راه زینه)درست شده است و شکل آن اصطلاحاً «کنگره دار»،«قرناس دار» و یا«قرنیزدار»میباشد.

مقرنس:1_آنچه به شکل پله لپه ساخته شده 2_زیر طاق،گنبد و ایوان،آراسته و مزین است به صورت هایی از ترکیب حالت های دور دار قوسی و نقوشی که بر آن نقش گیرد.3_قسمت زینتی آن که در اتاق ها و ایوان ها به شکل های گوناگون بیشتر گچبری کنند؛کنگره دار،قرنیزدار و ….

از مجموع تعریف های مندرج در فرهنگ های مختلف ایرانی وغیر ایرانی متوجه میشویم که:

اولا همانطور که در آغاز گغتیم مأخذ کلمه مقرنس،قر(احتمالاً مخفف کلمه قرناس)و قرناسو قرنس(قرنیس)و قرنیز است.مقرنس اصطلاحاًاز کلمه قناسم گرفته شده است،که در اصطلاح معماری «مقنس»گفته میشود.

ثانیاً مقرنس تزیینی است که در انتهای دیوار ها و به خصوص در طاق و گوشه های طاق بناها و بسیاری دیگر به کار میرود.

ثالثاً،ایجاد مقرنس با مواد مختلف و با نقوش متفاوت و با اشکال گوناگون صورت میگیرد.

مقرنس کاری را به این طریق میتوان شرح داد:پر کردن یک ناحیه با سطح مقعر با دو یا چند طبقه ربع طاس کوچک که در آن رأس ربع طاس ها در هر طبقه از طبقه زیر پیش آمده تر است.بین هر ربع کاسه مقعر یک حلال محدب وجود دارد.معمولاًدو پایه های هلال،خود دورتر از رأس کاسه های طبقه زیر قرار دارند.

«مقرنس آویز دار»عنصر تزیینی بسیار مشخص معماری اسلامی است؛زیرا شکل ترکیبات سنگی را،که در غارها با رسوب و تراکم آهکی تشکیل شده،به خاطر می آورد.مقرنس آویزدار،آویز بسیار ساده با هفت عنصر منشوری اصلی،که میتواند به هم وصل شود،به صورت یک جلو آمدگی تشکیل میدهد.این هفت عنصر در سطح مستوی،یک مستطیل و دو مثلث(قائم الزاویه و دیگری متساوی الساقین)به دست می آید.این شکل ها میتواند با هر یک از پهلو ها،جفت و جور و وصل شودو موجب سهولت تعدادی از حالت ها گردد.

اصول ذکر شده قاعده کلی مقرنس سازی در کشور های عرب شاخ آفریقا،اندلس و…

میباشد؛اما قواعد مقرنس بندی ایرانی ویژگی های جالبی دارد که در جای خود بررسی میشود.

هم به شکل آویزدار هستند و از طرف دیگر در این زمان دسته چهارم یعنی مقرنس های بدون آویزدار یا رسمی مقرنس مورد استعمال کمتری بوده است.

الف-مقرنس در چهار قرن اول هجری

  در این دوره به طور پراکنده در بناهای موجود،قرنیز و مقرنس هایی به چشم میخورد که میتوان آنها را پیشاهنگ این عنصر تزیینی در بناهای اسلامی دانست.

مقبره شاه اسماعیل سامانی،که در اواخر قرن سوم ه. در بخارا ساخته شده،اضافه بر عناصر تزیینی چون تزیینی چون سطوح آجری و پیچک ها وغیره،دارای قرنیز و مقرنس ساده ای میباشد.این مقرنس ها بیشتر در گوشوار های زیر گنبد مقبره واقع است.

مقرنس مذکور در نگاه اول آن طوری که باید جلوه نمیکند؛ولی با اندکی دقت متوجه خواهیم شد که هر گوشوار مرکب است از:

1_قوس آجری باربر که حدود آن مشخص میکند.

2_سطح مزین به آجر های جفت و جور شده که مشبک به نظر میرسد و بین قوس مذکور و قسمت مرکزی گوشوار قرار دارد.

3_قسمت مرکزی گوشوار که خود عبارت از یک باند عمودی«باریکه»واقع روی گوشه های مقبره و دو سطح مقعر مثلثی که طرفین آن است.استنباط مقرنس هم از سطح آجری مشبک  و هم از سطوح مقعر طرفین باند عمودی به روشنی میسر است.توضیح داده خواهد شد که در دوره سلجوقی چگونه مقرنس با تبدیل باند عمودی به سطح مقعر و تکرار این سطوح،تحول می یابد.

ب:مقرنس در قرن پنجم و ششم

در این دو قرن،مقارن با دوره سلجوقی،هنر در مرحله تحول بوده است و از صورت کلی که در ممالک مختلف و نواحی اشغالی عرب بروز کرده بود به سوی فضاها و عناصر دوره ساسانی،از جماه تالار های مربع بزرگ رسیده و چون سقف این نوع تالار ها به صورت گوشوار ساخته میشده،از این جهت زمینه مناسبی را برای توسعه مقرنس فراهم می آورده است.اضافه بر مقرنس هایی که در گوشوار بنا تعبیه میگردید،خارج آثار خصوصا در انتهای میل منار ها و برج مقبره ها نیز با این عنصر تزیینی«مقرنس»مزین میشده است.آثار تزیینی طاقی بسیار شگرفی از این نوع توسط مغول ویرانگر تخریب شده است؛اما برخی از آن ها با عظمتی در اجرا و هنر به یادگار مانده است.

ج_مقرنس در دوره ایلخانی و تیموری

در دوره ایلخانی که معماری به سوی تحول پیش میرفت،به حرکت عمودی و ظرافت اشکال توجه بیشتری شد و ایوان ها باریک تر و رفیع تر میگردید،دیوار ها نازکتر و فشار سقف ها به روی جرز ها بنا به اصولی هدایت میشد،مقرنس نیز رونق بیشتری پیدا کرد و با ردیف های مفصل تر و مواد متنوع تر در محل های بیشتری به کار میرفت و از مقرنس جلو آمده(سرسفت)،روی هم و به شکل بدون آویز در خارج و داخل بناها استفاده میگردید.

مقرنس جلو آمده و ساده تقریبا در کلیه بنا های دوره ایلخانی،بیشتر در خارج بناها و بعداًدر داخل مساجد،مقبره ها زیارتگاه ها،برج ها،مناره ها و غیره به کار رفته است.در دوره تیموری نیز این عنصر تزیینی،بسیار جالب تر،به کار رفت و روی هم رفته در اجرای آن،روش دوره ایلخانی نیز دنبال گردید.میتوان گفت در بعضی موارد سطح زیر مقرنس وسیع تر شد و برای زینت دادن سطوح واحد های مقرنس بیشتر از آجر و در مواردی از کاشی و مصالح دیگر نیز استفاده شده که شاهکار هایی از این هنر برای آثار این دوره خصوصاًمقرنس بندی های بسیار بی همتا در انتهای ایوان مقصوره و دو گلدسته مسجد جامع گوهرشاد و بسیاری دیگر را به ارمغان آورده است.

د_مقرنس بندی در دوره صفوی

دوره صفوی را هد طلایی هنر ایران میگویند و به حق این نام گذاری در مورد هنر های تزیینی از جمله مقرنس مصداق دارد.البته این عنوان به آن معنی نیست که هنرمندان دوره صفوی دست به ابتکار و اختراع فوق العاده ای زده اند؛بلکه به علت این است که بر اثر توجه بزرگان صفوی،مراکز هنری زیاد شد و رشته های مختلف هنری به اوج ترقّی خود رسیدند و با این توجه ورونق و همچنین حسن نظر،عناصر موجود در روش های ماقبل خود،امتیاز یافت.

به هر حال مقرنس در دوره صفوی کاملاً جنبه ی تزیینی داشت و اغلب با کبشی معرق صورت میگرفت.در این دوره نیز هر چهار دسته مقرنس با دفت فراوان به کار رفت و تازگی هایی نیز به ظهور رسید.تازگی ها بیشتر مربوط به  موارد زیر است:

اول:توسعه مقرنس های آویز در منار های  مآذنه دارمانند مناره های طرفین مدخل اصلی و طرفین(مسجد امام خمینی) اصفهان ،مناره های مدرسه چهارباغ اصفهان و بسیاری دیگر از مناره ها در این دوره شکوفا در سایر شهرهای ایران خصوصا یکی از دو گل دسته های بارگاه حضرت رضا(ع) واقع در صحن عتیق منتسب به زمان شاه طهماسب صفوی به سرحد کمال مطلوب رسید.

دوم: به کار بردن مقرنس در سرستون ها مانند عمارت عالی قاپو ، چهل ستون اصفهان و پاره ای دیگر در این دوره به ظهور رسید.

سوم:به کار بردن فراوان سطوح مقعر به صورت گوشوارههای معمولی در پایین و گوشواره های لچکی در بالا و تقسیم این لچک ها به لوزی ها به نحوی که انتهای سطح مقرنس چون دندانه ها جلوه می کند و نیم سقف بالای آن مانند یک ستاره بزرگ به چشم میهورد که اصطلاحا ((شمسه تخت)) گفته می شود.

چهارم: مفصل کردن سطح کلی مقرنس با توجه بیشتر به گود برجسته کردن قسمت ها و متمرکز کردن واحدهای مقرنس از ((آلات)) در اطراف آن نواحی به نحوی که گودی های وارونه خود را چون ظرف مدور ترک دار نشان میدهد و شاید به همین جهت باشد که اصطلاح تاس و نیم طاس درباره مقرنس به وجود آمده است.مثال بارز در این زمینه سردرب ورودی به مدرسه چهارباغ،مسجد کبیر یزد و بسیاری دیگر از آثار فراوان ایران در شهر های دیگر کشور می باشد.

پنجم:ایجاد((گلویی)) های مفصل تزیینی در بناهای مسکونی و غیره با استفاده از واحدهای مقرنس قطاربندی در داخل فضاها،خارج ایوان ها و سایر مکان ها به وجود آمده و پدیده های تزیینی بسیار شگرفی از سرپنجه هنرمندان زمان به ثبت تاریخ معماری جهان رسیده است.

ه- مقرنس بعد از دوره صفوی

سبک ساختمانی و تزیینی دوره صفوی چنان کامل و مطلوب بود که تمام دوره های افشاریه و زندیه و قاجاریه از آن تقلید شده و در نتیجه مقرنس نیز طبعا به روند خود با روش های قبلی ادامه داد.

از عصر افشاریه بناهای زیادی در دسترس نداریم، اما در این زمان در مسجد کبود گنبد کلات ، خصوصا گلدسته بسیار زیبای ایوان نادری در صحن عتیق بارگاه حضرت رضا(ع) و پاره ای دیگر به وجود آمده است.

در دوره زندیه هر مقرنس سازی با ویژگی های فراوانی نسبت به دوره نادری همراه بوده و در آثار فراوانی از این دوره در فارس و خصوصا در شیراز مورد استفاده بوده است.نمونه های بارز مقرنس بندی این دوره را می توان از نوع کاشی هفت رنگی خشتی در مسجد وکیل با طاس و نیم طاس های فراوان و نوع مقرنس های گچی همراه با نقاشی های بسیار موزون با آب طلادر داخلعمارت کلافرنگی ((موزه پارس)) مشاهده کرد.

و- مقرنس بندی دوره قاجاریه

روند مقرنس سازی دوره قاجاریه همچون روند و اصول مقرنس سازی دوره ارزشمند صفویه بوده است.در این دوره با حمایت و توجه مسئولین عمرانی کشور و صاحبان ساختمان ساز و سلیقه و غلاقه استادکاران بنا،معمار،و… جهش ها و مواردی خلاقیت ها و نوآوری های قابل توجهی در هنر مقرنس سازی در سه کنج سازی ها،مقرنس بندیهای قطاردار و تخته به تخته برای محراب ها، ایوان هاصفه ها،زیرگنبدها و همچنین در گلدسته سازی ها به وجود آمده استفاده از مصالح گوناگون چون گچ،آیینه کاری،آجرکاری و نقوش دلپذیر آن ، کاشی و آجر ،کاشی معرق و حتی کاشی هفت رنگ خشتی پدیده مقرنس سازی را به اوج این هنر رسانیده است. از آثار بدیع به وجود آمده از این دوره می توان به مقرنس سازی های با ارزش کاشی کاری معرق مدرسه استاد مطهری(سپهسالار سابق) در تهران ، مقرنس سازی ها از خشت هفت رنگی در مسجد حاج حسین نصیرالملک شیراز ، که با شگرفی خاص به وجود آمده است،و بسیاری دیگر اشاره داشت.

ز-مقرنس سازی معاصر

در دوره پهلوی اول معماری در مسجد سازی و مدارس علمیه بی رونق بوده،اما هنر مقرنس سازی در پاره ای از سردرب سازی منازل مسکئنی خاص و مکان های مشخص دیگر به شکل ساده و برای قسمت های داخلی ((کاخ مرمر)) به شکل آونگ های آویز بسیار زیبای گچی و پاره ای دیگر مورد استفاده بوده است.

در دوره پهلوی دوم که این هنر در مکان های مذهبی خصوصا در مساجد مورد توجه فراوان بوده است،پدیده هایی نو از هنر مقرنس سازی مشهود است،به طوری که از ارزش های دوران شکوفایی صفویه و قاجاریه پیروی کرده و هم نوآوری های قابل توجهی از سوی استادکاران هنرمند و معماران با ذوق و با خلاقیت های فراوان نیز نایل آمده است.

به طور کلی هنر مقرنس سازی این دوره از آونگ ها و آویزهای گچی و طاس و نیم طاس دار آجری،آیینه کاری،کاشی معرق و … بهره گرفته است.همچنین در این سال های نزدیک شاهد مقرنس سازی هایی از سنگ های الوان برای قطارهای متعدد در مقرنس سازی و عناصر و آلات آن در بارگاه حضرت رضا (ع) و پدیده های جالب دیگری برای اماکن مذهبی دیگر نیز بوده ایم که در خور توجه و ملاحضه است.

اسامی آلات مقرنس بندی

به طوری که مشخص است دوره تکامل مقرنس بندی در بناها و آثار ایران در دوره صفویه به اوج خود رسید. این روند در هر مقطع از زمان به وسیله استادان هنرمند و با ذوق ایرانی طرح های بدیع به وجود آورده است. امروزه با وجود کم بودن استادان خبره در زمینه مقرنس سازی،مقرنس بندی های بسیار جالبی در بناها و آثار اسلامی و مساجد در ابعاد و زمینه های مختلف به کار برده میشود که عبارتند از:مقرنس دوپا،مقرنس چهارپا،مقرنس شش پا و … در مواردی مقرنس ها با ذکر تخته هایی به جای ((پا)) به نام های سه تخته ، چهار تخته،پنج تخته،و بالا تر ساخته میشوند. انواع دیگر مقرنس بندی عبارت است از:مقرنس نیم کار با تخته های متعدد، مقرنس آویز مخلوط،دست در هم و …

در سر ستون سازی ها نیز مقرنس بندی ها و مقرنس سازی با اشکال بدیع طرح و از نوع مصالح مختلف اجرا می شود که عبارتند از:سر ستون مقرنس ساده مربع، سرستون آویز دار مربع.سر ستون مقرنس بدون آویز ، سر ستون مقرنس گل نو و انواع دیگر.

به طور کلی مقرنس بندی دارای آلات مختلفی می باشد که از آلات بندی و ترکیب آن ها در جوار یکدیگر با توجه به تمام اصول تقارن و تکرار آن ها و قطار پای کار و تخته ها،مقرنس بندی بسیار کامل به وجود می آید. این آلات بدین ترتیبند:

تخت سه لنگه(ستاره شش پر)،تخت چهار لنگه(ستاره چهار پر)،تخت پنج(ستاره پنج پر)،تخت مسدس منظم(ستاره شش پر)،تخت مثلثی، تخت پنج منظم، تخت قطار،تخت گیوه،تخت طبل،تخت لوز،ترنجیمعمولی،ترنجی کند،تی،تیزه تیغ،تنوره،تنوره کنج،تنوره وسط،پرک،دوپرک،شاهپرک،کفگیر،نیم کفگیر،پاموش،دواتی، دواتی دوسو ، نیم سوسن،شمسه تخت،شمسه چلیپا، شمسه کنج دار، شمسه عرق چین ، نیم شمسه عرق چین ، قطار ترکدار ، قطار مکرر طاس ، نیم طاس ، طاس طبلدار، طاس درپخ و کنج پخ،مونی گیوه،مونی دوسو،مدنی، تی و تعدادی دیگر آلات که در مجموع از ترکیب این آلات در کنار یکدیگر و حسن سلیقه استادان هنرمند ایرانی،مقرنس بندی های بسیار بدیع ، جامع ، جالب و شگرف با اصل تقارن و ضوابط اصولی ، که آثار معماری اسلامی ایران را مورد توجه جهانیان ساخته است ، به وجود می آورند.

نکته: با مقایسه (از انواع فراوان آلات یاد شده از مقرنس سازی بسیار شگرف با فلسفه از هنر ایران)با هفت آلت مقرنس سبک عربی شاخ آفریقا با اسلامی آلات متعدد مقرنس قطار ایرانی،پدیده های متعدد از ارزش های تزیینی طاقی در ذهن ما و جهانیان نقش می گیرد.

رسم مقرنس: مقرنس های یاد شده در تعداد متعدد بوده که هر یک تحت اصولی خاص از ضوابط و حسن سلیقه خلقی سازنده قابل ترسیم می باشد که بحث آن از حوصله این فصل خارج اسن. اما برای مثال نمونه ای ارائه می شود و سپس شیوه ساخت آن را که اهمیتی ویژه دارد بررسی خواهیم کرد.

رسم مقرنس نیمکار

طرح این مقرنس را که چشمه سه قطار نیز نامیده می شود از سه ((پا)) و یا سه ((تخته)) به وجود می آید. یعنی مقرنس بندی دارای سه پای قطار می باشد. حالت های آن در تصاویر عمودی از اجراها ، قابل بررسی و رویت بیشتری می باشد . به نحوه طرح و ترسیم آن دقت می کنیم:

• پای اول،شروع مقرنس بوده که در پایین واقع می شودو اضلاع ردیف قطار در شکل خط و شمسه پنج(تخت پنج) با شماره های 1 در سمت چپ پایین کادر در یک چهارم زمینه با علامت(1) معلوم است

نکته: دو اشعه که از مرکز زمینه بزرگ خارج می شود با دو نوک شمسه پنج(تخت پنج) برخورد کرده و تا دو ضلع مربع زمینه ادامه می یابد.

• پای دوم و قطار میانی که در ردیف ابعاد از آلات قطار اول بوده و با شماره های 2 برای خطوط و اضلاع قطار دوم مشخص می شود،در پایین کادر سمت راست و با علامت 2 در یک چهارم دیگر زمینه قابل رویت است.

نکته: در این طرح اشعه ای که از مرکز زمینه و کادر بزرگ استخراج می شود تحت زاویه 45 درجه است که می بایست از نوک شمسه هفت (تخت هفت) عبور کند، یعنی در امتداد اشعه نوک شمسه هفت طراحی و سپس اضلاع اطراف آن برای پای قطار دوم مقرنس انجام می شود.

• پای سوم قطار،اضلاع و پره های شمسه (چشمه) یا خورشیدی می باشد که چهار چوب کلاف قطار سوم را مشخص میکند و با شماره های 3 در قسمت راست بالای کادر و در ردیف بالاتر از قطار دوم طراحی و با علامت (3) در یک چهارم زمینه مشخص شده است.
• در طراحی از اتصال آلات اضلاع قطار اول از پا به نوک شمسه های پنج(تخت پنج) و شمسه هفت (تخت هفت) در ردیف دوم (قطار دوم) و همچنین ادامه آلات از پای دوم به پای سوم و قطار آن ردیف می رسد و طرح و ترسیم مقرنس نیمکار حاصل می شود که در شکل یک چهارم زمینه بزرگ و با علامت (4)مشخص شده است.

توجه: با مراجعه به زمینه ($) از یک چهارم کل زمینه بزرگ طرح یک چهارم زمینه در یک دوم به شکل مثلث تحت زاویه 45 درجه انجام می شود. یعنی،یک هشتم از کل زمینه طراحی شده و سپس با برگردان یک دوم زمینه طرح کل زمینه بزرگ از نقش مقرنس نیمکار حاصل می شود.

نکته:طرح مقرنس مورد نظر در یک دوم از زمینه بزرگ برای محراب،غرفه،ایوان و صفه به کار می رود ، در صورتی که زمینه کامل که به شکل مربع، مربع مستطیل و … باشد برای تمرین پوشش کاذب طاق،رواق،زیرگنبد خانه و … اعمال می شود.

ارتفاع آلات مقرنس

پس از طرح نوع مقرنس شاه قالب به اندازه دهانه زمینه طرح، تهیه و در محل مورد نظر مستقر می شود. چنانچه طرح مقرنس مورد نظر در زیر محلی که مقرنس بندی در آن اجرا خواهد شد،بر سطح زمین و صفحه تخمیر پیاده شود،از جهات مختلف اجرای مطلوب خواهد بود . در این شرایط با شاقول اندازی از شروع هر پای مقرنس از سطح زمین محل آن بر روی قالب مشخص و نشانه می شود. با این عمل ارتفاع آلات هر ردیف از قطار مقرنس مشخص شده که از این ارتفاع ها،ارتفاع و قد آلات قطعات از عناصر مادگی تعیین می شود.

تخمیر گیری از آلات مقرنس

1-بنا به نوع طرح مقرنس بندی مورد نظر فاصله هر پا با پای دیگر که از شاه قالب واداشته در جلو و یا میانه دهانه حاصل می شود.قالب برای هر جرء از آلات مقرنس پیرو پلان و ارتفاع هر قطار از جهت نظری و به روش دستی و به مهارت استاد کار از آلت پاموش،پرک،شاهپرک،لچکی،ترنجی،نیم کفگیر،کفگیر،نیم تنور،تنور،تخته های(سه لنگه،چهار لنگه،پنج،شش و آلات دیگر سایر تخته شمسه ها)عموما از گچ گرفته می شود. امروزه از پارچه و خمیر چسب آکواریوم برای قالب گیری مادگی نیز استفاده می شود.

نکته:از اجزای قالب نری،تخمیر مادگی که قالب مادگی نیز گفته می شود بدین شکل تهیه می گردد.

2- قالب نری با روغن برزک و یا الیف چرب شده،اطراف قالب نری به ضخامت مورد نظر،که عموما 2 تا 3 سانتی متر و یا بیشتر است،شمسه گذاری ((راستا و دورار)) می گردد. سپس گچ شل دستی ساخته و درون قالب ریخته میشود . در زمان لازم سنگین کردن روی صفحه قالب گچی(مادگی) انجام می شود تا خطر بلند شده و کاشی و پیچیدگی قالب مادگی به وجود نیاید.

توجه: در اجرای قالب گیری مادگی چنانچه قطعه بزرگ باشد عمل مسلح سازی قطعه برای پیشگیری از شکستن آن و حلقوه زنی جهت مهرسازی قطعات با تیرهای متصل به سفتکاری اجرا می شود.

3- در زمان لازم شمشه های اطراف قالب نری برداشته شده و با اهرم کردن ،قالب مادگی از قالب نری جدا و برای نصب عناصر مقرنس در پهلوی یکدیگر آماده می شود.

توجه:آنچه که بیان شد برای ساخت قالب مادگی و آلات گچی جهت مقرنس بندی گچی است . اما برای قالب مادگی همچون کاشی و آجر،کاشی معرق و… پس از قالب گیری نری و قطعات آجر و یا کاشی بر سطح قالب نری چیده می شود و سپس بستن اطراف قالب نری و دوغاب ریزی پشت آلات آجر و کاشی و … مسلح سازی و گچ ریزی و سایر موارد اجرایی، که در بخش های قبلی نیز بیان شد،صورت می گیرد.

نکته:در مواردی برای مقرنس بندی دهانه های محدود و کوچک،آلات نری و مادگی در ترکیب آلات دو قطار متصل به هم تهیه می شوند. اما در دهانه های طویل و عریض و نسبت به نوع بزرگی قطعات ،مقرنس به اندازه ارتفاع هر ردیف قطار تهیه می شوند. در تصاویر بعد نمونه هایی از عناصر و آلات قالب نری و قالب مادگی از یک ردیف و دو ردیف قطار بررسی می شود.

استقرار آلات(قطعات)مقرنس در گذشته          

• شاه قالب جلو دهانه با دور مشخص را که عموما گچی بوده ، وا می داشتند.
• ارتفاع هر قاب را روی شاه قالب نشانه می کردند.
• پس از تهیه قطعات مادگی مقرنس،استقرار آن ها بدین گونه بوده است:

 ستاره(سه،چهار،پنج و …)پره با ریشه و دنباله به شکل دستک از تخمیر گچ دستی ساخته و در محل مشخص از هر پای(قطار) با استقرار ریشه در راستای پای خط شده از روی شاه قالب در سفت کاری واداشته می شده است.

• شروع آلات پاموش با ریشه در سفتکاری و یا قرنیز پیش آمده در حرکات پیچ م خم دور قطعات مادگی،که ریشه در سفتکاری داشته،آغاز کار بوده است.
• قطعات مادگی ،عموما دارای دور وانحنای سر سفتی می باشند، که در تصاویر قبل دیده شد،بالای قرنیز و پهلوی یکدیگر استقرار داده می شد تا قطار اول از آلات در یکدیگر قفل شده،پایان برخی از آلات به زیر ستاره بوده است.

توجه:پشت قطعات،حلقوه که از طناب نوع «سازو»بوده که از طناب عبور داده می شده و با مهارت از سفت کاری، که بیشتر تیر مقاوم چوب و بعد ها لوله فلزی بوده،سبب نگهداری مضاعف قطعات می شده است.

• قطعات دوم و سوم و … با اسقرار پای هر قطعه روی قطار زیرین و مهرسازی آن ها ، پیرو موارد ذکر شده،انجام می شده تا به پایان کار در آلت خورشیدی می رسیده است.

توجه: اجرای ذکر شده اصولی می باشد که برای مصالح گوناگون به کار رفته است.

استقرار آلات مقرنس برای دهانه های کوچک

• امروزه از کلاف کشی فلزی در فرم قوسی برای دهانه های محدود با نشست قسمتی از کلاف در سفت کاری استفاده میشود.
• توسط سیم آرماتور بندی رابیتس به کلاف بسته شده و روی آن اندود ماسه و سیمان می شود.
• به جای قرنیز گیری در روش سنتی ، که شرح آن بیان شد،قطعات میل گرد به طول یک اندازه در سفت کاری طوری جاسازی می شود که قدری از میل گرد از دیوار جهت نشست گچی بیرون بماند.
• قطعات مادگی(آلات) روی میل گرد قرار داده شده و با رعایت فاصله از رابیتس جهت دوغاب ریزی پشت قطعات هر قطعه از هر قطار در جوار دیگری استقرار داده می شود.
• پس از پر کردن درز های جوانب قطعات واداشته شده،دوغاب ریزی از گچ سبب اتصال قطعات هر قطار مقرنس با زیر کار می شود.

استقرار آلات مقرنس برای دهانه طویل

امروزه پایه و زیرکار قطار ها از پروفیل که بیشتر نبشی 30 و یا 40 میلی متری است بدین شکل تهیه میشود:

• طرح مقرنس مورد نظر در سطح صفحه تخمیر و زمین،که برای قالب گیری نری و مادگی انجام می گردد،رسم می شود.
• اندازه اضلاع حرکات پای اول،دوم و … از پروفیل شمش قطع شده و روی خطوط «پاهای» رسم شده از قطار ها قرار داده می شود.
• با اتصالات و جوشکاری،قطعات پروفیل به یکدیگر به طور اصولی اتصال می شوند و کلاف زیر پای قطار به وجود می آید.
• به طوری که برای رسمی،کاربندی و طاسه سازی گفته شد، شاه قالب فلزی در جلوی دهانه واداشته می شود.سپس با شاقول اندازی از خطوط طرح که در پایین و سطح دهانه رسم شده است مکان هایی از پای اول ،دوم و … روی شاه قالب نشانه گذاری شده و در نتیجه ارتفاع و فاصله قطار ها با یکدیگر مشخص می شود.

توجه: در بسیاری از موارد از نظر تجربی ارتفاع هر قطار از اول و دوم و… تعیین می گردد و بدون موارد ذکر شده نقاطی لازم روی شاه قالب نشانه گذاری می شود.

• کلاف پای قطار اول و سایر قطار ها از پروفیل نبشی از دو سر به شاه قالب جوشکاری شده و از نقاط دیگر کلاف با رعایت فاصله هایی توسط میل گرد به اسکلت سازه اتصال داده می شود.
• اتصالات دیگر به وسیله میل گرد های عمودی به کلاف های افقی انجام می شود.

استقرار آلات مادگی

قطعات مقرنس از مصالح مختلف به شکل قالب مادگی از تخمیر نری تهیه و قطعه،قطعه پادر پای نبشی گذارده و با اتصالاتی همچون زائد فلزی در جلوی صفحه تهمیر به نبشی پای قطار جوش کاری می شود.

این اجرا از قطعات برای هر قطار انجام می شود تا به خورشیدی و در مجموع به پایان کار برسد.

(پس از پایان تعمیر آلات قطار،زائده یاد شده نیز قابل روئت نمی باشد.)

نکته:روش اجرای آلات مقرنس به روش سنتی با مشکلاتی همراه بوده است که امروزه با استفاده از پروفیل نبشی و یا سپری و اتصالات،کار سریع،مقاوم و تمیز انجام می شود.با توجه به اشکال بعد موارد گفته شده گویاتر می شود.

مراحل مقرنس بندی در دهانه کوچک

مقرنس بندی در دهانه های محدود همچون محراب،غرفه،ایوانک و … از روشی جدا از کلاف کشی و مهاربندی نبشی،سپری و غیره استفاده می شود. در این روش تخته های مقرنس خود نیز پای عناصر مقرنس بندی می باشد.البته در این روش مهارسازی تخته های مقرنس به سفتکاری نیز رعایت می گردد. در این شیوه به ترتیب زیر عمل می شود:

• پلان مقرنس مورد نظر بر سطح صفحه تخمیر خط می شود.
• پیرو نقوش تخته مقرنس، همچون آلات ستاره چهارپر(چهارلنگه)،پنج پر (ستاره پنج)و … از کاشی تراشیده شده و آماده کار می گردد.
• برای سایر حرکات تخته بقیه نقوش دیگر از کاشی تراشیده و آماده به کارگیری می شود.
• کاشی دوال نیز تراشیده می شود و سایر قطعات تهیه شده از بند های 2 تا 4 گفته شده بر روی حرکات«خط طرح» روی صفحه تخمیر چیده و با مسلح سازی تخته ها، دوغاب ریزی پشت قطعات کاشی انجام می شود.
• پس از زمان لازم بلند کردن صفحه تخته ها انجام می شود.
• صفحه تخته ها با رعایت ارتفاع عناصر مقرنس و با اصول قراردادن قسمتی از صفحه تخته در سفت کاری و مهار سازی آن توسط میل مهار و سیم تابیده شده و یا مفتول مقاوم انجام می شود.

          قالب گیری قطعات نری و مادگی مقرنس

 بنا به ارتفاع تخته ها و با استفاده از طرح رسم شده در پلان مقرنس قالب نری از گچ به شکل ترکین پیرو طرح ساخته می شود.

• پس از خودگیری و خشک شده قالب نری،عمل چرب کردن آن برای جداسازی قالب مادگی از آن انجام می شود.

قالب گیری مادگی

• ابتدا عناصر قالب مادگی کفگیر و سپس پرک ها روی تخته بالا قرار داده می شوند و با گچ کشی از ناحیه پشت قطعات ،قطعات به یکدیگر اتصال یافته و با گچ کشی از ناحیه پشت قطعات، به یکدیگر متصل می شوند.
• پیرو خط تخته بعدی سایر عناصر مادگی از قالب نری تهیه شده و در روی تخته«پا» بنا به اصول یاد شده استقرار داده می شود.
• سایر عناصر مادگی برای تخته زیر از قالب های نری قالب گیری شده و سپس در بالای ستاره های چهار پر و قسمت های میانی استقرار داده می شود.
• پس از پر کردن بین عناصر کفگیر و نیم کفگیر و … مقرنس بندی شکل کاملی را به خود می گیرد.
• با تکمیل سایر قسمت های محراب و سر پایه ها از کاشی کاری معرق از نقوش گوناگون و یا اجرای سایر موارد تزیینی گویای موارد یاد شده، مقرنس بندی چهار تخته در زمینه شانزده جلوه خاص به خود می گیرد.